De tijd is voorbij dat Nederland kan meewiegen op een gunstig internationaal klimaat

27 juli 2024 door gastauteur

In een recent rapport analyseert de WRR (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid) de belangrijkste geopolitieke verschuivingen aan de hand van wat zij noemt een fragmenterende ofwel versplinterende wereldorde 

De kernboodschap van het rapport van de WRR Nederland in een Fragmenterende Wereldorde is samen te vatten in drie punten: 

1. De tijd is voorbij dat Nederland kan meedeinen op voor ons land gunstige internationale verhoudingen. Het zal kostbare inspanningen moeten plegen om overeind te blijven in een turbulenter, grimmiger wereld die langs drie assen (machtspolen, tonelen van machtsuitoefening, wereldbeelden) fragmenteert.

2. Daarmee zullen zich vaker spanningen voordoen in de driehoek van waarden, welvaart en weerbaarheid (3W-kader) waarbinnen het buitenlands beleid zich beweegt. Bovendien raakt het roerige geopolitieke vaarwater waarin Nederland terecht is gekomen, steeds vaker ook de binnenlandse verhoudingen. Overheden zullen manieren moeten vinden om keuzes te maken die pijn doen en deze keuzes te legitimeren.

3. Nederland heeft zich op deze nieuwe realiteit te organiseren. Dit zal niet alleen de klassieke buitenlands politieke actoren raken, maar gaat het hele openbaar bestuur en de hele samenleving aan.

Deze keuzes beperken zich niet tot het buitenlands beleid in traditionele zin, maar strekken zich uit tot een breed scala aan beleidsterreinen en de binnenlandse maatschappelijke verhoudingen.

De WRR komt tot drie centrale aanbevelingen:

1. 1 Maak Nederland geopolitiek robuust
2. 2 Herijk de Nederlandse inzet in multilaterale samenwerking
3. 3 Mobiliseer en werk met heel de samenleving

Niet langer wind mee

(courtesy WRR) De tijd waarin Nederland kon rekenen op een gunstige internationale context, is voorbij.

De tekenen daarvan zijn overal te zien. Internationale betrekkingen zijn grimmiger geworden. Het meest in het oog springend zijn de huidige oorlogen in Oekraïne en in Israël en Gaza, maar er zijn ook bloedige conflicten in landen als Jemen, Syrië, Libië, Ethiopië, Soedan en Myanmar. Internationaal lopen de spanningen op rondom Taiwan en de Rode Zee, en de belangrijke trans-Atlantische relatie staat onder druk.

De geopolitieke grimmigheid bouwt zich steeds verder op en vraagt om een ingrijpende heroriëntatie op de positie van Nederland in de wereld.

Daarnaast speelt de vraag hoe in de binnenlandse verhoudingen om te gaan met de effecten van de geopolitieke turbulentie. Deze vragen staan centraal in de analyse van dit rapport.

Neerwaartse trend

Inmiddels is op alle 3W’s echter duidelijk een neerwaartse trend zichtbaar. De periode van Amerikaanse dominantie, globalisering en toenemende wederzijdse afhankelijkheden is ten einde. De vraag is wat voor soort wereldorde daarvoor in de plaats komt. Steeds vaker wordt gesproken van een nieuwe Koude Oorlog. De wereld zou weer verdeeld worden in twee kampen, nu aangevoerd door de VS en China. Ook de dreiging van een militaire confrontatie tussen de twee kampen is terug en de strijd lijkt, evenals destijds, er een te zijn tussen vrijheid en dictatuur. Wie echter preciezer naar de wereldorde kijkt, ziet dat deze denkschema’s geen recht doen aan de complexiteit van wat er nu gebeurt.

Hoe kan deze complexiteit dan wel worden begrepen?

Drievoudige fragmentatie: machtspolen, tonelen van machtsuitoefening, wereldbeelden

In het rapport wordt gesproken van een fragmenterende wereldorde. Er is sprake van divergerende krachten die de bestaande orde uiteen trekken. Die fragmentatie vindt plaats langs drie sporen: machtspolen, tonelen van machtsuitoefeningen wereldbeelden. De negatieve connotatie van de term ‘fragmentatie’ geeft aan dat het vanuit westers, en dus ook Nederlands, oogpunt primair om een  problematische ontwikkeling gaat.

Daarbij moet wel beseft worden dat dit in andere delen van de wereld anders kan worden beleefd. Fragmentatie biedt partijen daar juist ruimte en kansen om zich te manifesteren.

Eerste as van fragmentatie: (ongelijke) 'machtspolen'

Het unipolaire tijdperk is voorbij. In plaats daarvan zijn er nu vijf zeer verschillende grootmachten – VS, China, India en Rusland en EU  – met daarachter een veelheid aan middelgrote machten. Staten als de VS, China, India en Rusland zijn zeer verschillend van aard en omvang als het gaat om hun economische, militaire en demografische machtsbronnen.

Terwijl de VS en China op de meeste dimensies grootmachten zijn, heeft Rusland een veel kleinere economie en berust de positie van India in hoge mate op toekomstig potentieel en gunstige externe betrekkingen. Hetzelfde geldt voor de EU, dat een grootmacht is op het gebied van economie, technologie en standaarden, maar zwakker staat op politiek en militair terrein.

Die ongelijksoortigheid van machten is kenmerkend voor het hedendaagse proces van fragmentatie, en leidt tot een instabiele situatie waarin verschillende grootmachten naargelang hun sterktes en zwaktes naar andere instrumentengrijpen.

De vijf grootmachten streven bovendien naar uiteenlopende vormen van mondiale ordening. Daarnaast bestaat nog een veelheid aan middelgrote machten, opkomende regio’s en swing states met een onafhankelijke positie en een eigen agenda. Deze opkomende machten cultiveren langs meerdere assen relaties met de grootmachten (multi-alignment).

Tweede as van fragmentatie: 'the weaponization of everything’

Door de steeds grotere rivaliteit tussen grootmachten gaan landen hun macht weer uitoefenen via militaire macht en allerlei pogingen om economisch en financieel overwicht op rivalen te krijgen. Daarnaast neemt de machtsuitoefening toe op veel andere tonelen, die voorheen goeddeels buiten de geopolitiek bleven.

Fragmentatie van tonelen van machtsuitoefening betekent dat activiteiten die voorheen als puur economisch of maatschappelijk werden beschouwd, nu de geopolitiek in worden getrokken. Denk aan fysieke tonelen zoals de zeeën, de polen en de ruimte, of aan het toneel van chips, waar Nederland via het bedrijf asml mee te maken heeft en een sleutelpositie vervult.

Maar denk ook aan de discussie over de Rotterdamse haven en potentiële surveillance door de kranen die daar staan. Of aan de toenemende zorgen over de kennisveiligheid bij Nederlandse universiteiten en bedrijven. Er wordt in de literatuur gesproken van ‘weaponizing interdependence’ (Galeotti, 2022)  en ‘the weaponization of everything’.

Grondstoffen, infrastructuur, technologie, migratie , media 

Op het toneel van grondstoffen wordt macht uitgeoefend via energie, voedsel, metalen en water. De infrastructuur van handel, digitalisering en financiën wordt tot wapen gemaakt. Chips, kunstmatige intelligentie en biotechnologie zijn voorbeelden van hoe technologie en kennis de geopolitiek ingetrokken worden. Er wordt macht uitgeoefend via internationale regulering, niet alleen via wetgeving maar ook via standaarden. Personen zijn een toneel van machtsuitoefening doordat migratie, diaspora’s en (cyber)criminaliteit als wapens worden ingezet. Ten slotte doet machts uitoefening zich voor op het toneel van de media, waarop onder meer gestreden wordt via geavanceerde propaganda en de geautomatiseerde inzet van desinformatie.

Derde as van fragmentatie: wereldbeelden​

Bij de derde as van fragmentatie zijn nog veel meer maatschappelijke actoren betrokken.

Hierbij gaat het om wereldbeelden die fungeren als kaders waarmee mensen en instituties zien, duiden en vertellen wat er om hen heen gebeurt. Het rapport beschouwd wereldbeelden die effect hebben op de internationale politiek.

In de eerste twee decennia na de val van de Muur domineerde bijvoorbeeld een wereldbeeld waarin globalisering en mondiale convergentie [samenwerking] rondwaarden en instituties van liberaal-westerse snit als de belangrijkste mondiale krachten werden gezien. Die ideële dominantie is voorbij.

Revisionisme, populisme, traditionalisme, anti-kolonialisme

Beleidsmakers in Rusland, en bijvoorbeeld ook in China, Turkije en Iran, baseren zich op een revisionistisch wereldbeeld: het idee dat een wezenlijke verschuiving van de internationale verhoudingen nodig is om de belangrijke positie die ze ooit bezaten, te herwinnen.

Op veel plekken, ook binnen Europa en de VS, is er veel aanhang voor een wereldbeeld van populisme en autoritaire democratie.

Traditionalisme en beschaving staan centraal in een wereldbeeld dat religieuze partijen en aan hen gelieerde maatschappelijke organisaties uitgedragen.

Een steeds belangrijker wereldbeeld is dat van antikolonialisme, waarin de economische, culturele en humanitaire gevolgen van eeuwenlange westerse suprematie kritisch worden beschouwd.

Fragmentatie van wereldbeelden draagt eraan bij dat andere scheidslijnen en alliantiesontstaan, niet alleen in de internationale politiek maar ook in de binnenlandse maatschappelijke verhoudingen en politieke debatten.

Wat dat betekent voor Nederland

Door fragmentatie van de machtspolen wordt de machtsstrijd tussen staten steeds belangrijker en verzwakt de voor Nederland zo belangrijke multilaterale samenwerking. Dat openbaart zich in kwetsbaarheden van de Europese Unie, zoals interne spanningen en een beperkte buitenlands politieke en militaire slagkracht. De grootste dreiging van deze vorm van fragmentatie is een oorlog die Nederland direct raakt. Rusland vormt hiervoor de meest imminente dreiging, maar ook de combinatie met een steeds grotere Chinese assertiviteit en onduidelijkheid over de Amerikaanse bereidheid om in NATO-verband  Europa te verdedigen brengt risico’s met zich mee waar Nederland onvoldoende op is voorbereid.

Aanbevelingen

Aanbeveling I –

Maak Nederland geopolitiek robuustI.1 Ontwikkel en borg de noodzakelijke expertise. Om Nederland geopolitiek robuust te maken moet het meer investeren in rijksbrede deskundigheid. Het gaat hierbij om dieptekennis over actoren, tonelen, wereldbeelden en de bijbehorende dynamieken. Daarnaast gaat het erom een rijkdom aan bronnen en betekenisgeving te borgen. Ten slotte is voldoendehoogwaardige, transdisciplinaire en cultureel diverse analysecapaciteit nodig. Een Planbureau voor de Veiligheid kan hier een belangrijke rol bij spelen. [...]

​Aanbeveling II –​

Bouw mee aan een Europa dat een volwaardige geopolitieke machtspoolvormt, maar zijn normatieve (waarden) kern niet opgeeft. Ten aanzien van de EU identificeren wij vier prioriteiten.

Allereerst de omgang met de spanning tussen een eu-beleid van de-risking en de Nederlandse voorkeur voor economische openheid. Omwille van een grotere weerbaarheid zullen concessies gedaan moeten worden en moet meer focus aangebracht worden. Nederland dient zich daarnaast in te zetten voor een betere naleving van het buitenlands beleid van de EU, zoals de naleving van sancties.

Ten derde moet Nederland aansturen op verbreding van de externe economische betrekkingen van de Unie.

Daarvoor is ten slotte een herpositionering nodig binnen de nieuwe Europese verhoudingen. Belangrijk bij dit alles blijft dat het beleid verankerd is in de normatieve kern van de EU als een waardengemeenschap. [...]

Aanbeveling III -

Mobiliseer en werk met heel de samenleving III. Leg duidelijk uit wat er op het spel staat en hoe groot de uitdagingen zijn. Veel Nederlanders hebben nog niet of nauwelijks een voorstelling van de fundamentele veranderingen die mondiaal gaande zijn. Ze zijn er niet van doordrongen dat vitale publieke voorzieningen, onze levensstandaard en mogelijk zelfs onze vrijheid daadwerkelijk op het spel komen te staan.

Maatschappelijk draagvlak voor een geopolitiek robuust Nederland is een essentiële voorwaarde om de bakens te kunnen verzetten. [...]

Lees hier het hele rapport: Nederland in een fragmenterende wereldorde