Schimmige gedaanten van het fascisme
Het was nogal illusionair te denken dat met de nederlaag van Hitler en Mussolini c.s. het nazisme en fascisme definitief verslagen waren. Want het fascisme, dat nooit echt is weggeweest, is aan een nieuwe opmars begonnen.
Verontrustend daarbij is wel dat het nieuwe fascisme niet langer meer gerelateerd kan worden aan een of andere politieke partij of een radicaal – rechtse politicus, maar veel diffuser verspreid is door de gehele samenleving. En vormt zo de fascistoïde voedingsbodem van het politieke fascisme.
Onder het dunne ‘schilletje van onze westerse beschaving’ bevindt zich dus onderhuids een fascistoïde onderlaag. Gevoed door vooroordelen en xenofobie kan daarbinnen het denken ontaarden in kwaadaardig, rancuneus gedrag,. Een gedrag dat zich in het geval van bedreigende, maatschappelijke problemen als het verlies van waarden, economische tegenslag, chauvinisme en kortzichtigheid, kan gaan richten op andersdenkenden, die dan als ‘zondebokken’ worden aangemerkt en uiteindelijk worden aangevallen.
Zo ontstaat een guur klimaat waarin het politieke fascisme op kan bloeien. Hiervan bestaan talloos veel definities maar de kern ervan is steeds de nadruk op monistische waarden: één volk, één rijk, één leider. Een dergelijk fascisme is vooral een Westers fenomeen, dat opkwam in de twintiger jaren van de vorige eeuw, als reactie op het opkomend socialisme.
Volgens socioloog Theodoor Adorno wordt de fascistoïde voedingsbodem gevormd door maatschappelijke stromingen of groeperingen en individuen die aan behoud van gezag, hiërarchie en autoritair structuur boven alles de voorkeur geven. De fascistoïde persoonlijkheid heeft vooral behoefte aan zekerheid. Maar het ontstaan van racisme, antisemitisme en vooroordelen zijn in hoofdzaak te wijten aan de sociale structuur en cultuur van een samenleving.
Het hedendaags fascisme gaat schuil onder ogenschijnlijk onschuldige dekmantels, aldus Umberto Eco. De Vlaamse schrijver Stefan Hertmans verwijst in zijn Verschuivingen ook naar Adorno en wijst erop dat het totalitarisme momenteel weer voor de deur staat en dat het fascisme niet zozeer terugkeert in militair uniform, ‘maar in pak en das.”. Als schimmige gedaanten in keurige en chique maatkleding dus.