Fantoomtentoonstelling: Werner Herzog - The Ecstatic Truth

09 juli 2023 door Mette van Dijk

Werner Herzog bij het filmen van 'Fitzcarraldo' (1982) Bld. Werner-Herzog-Film + Deutsche-Kinemathek

Ik ben nog nooit eerder bij een perspreview geweest maar ik had wel een idee hoe het zou zijn. Het is precies wat ik verwachtte: een beleefde jongen streept onze naam van de gastenlijst en we worden vriendelijk toegeknikt door ander, onbestemd personeel, dat ons met stille wenken duidelijk maakt waar we naartoe moeten lopen. Ik heb mijn goede vriend Udo meegenomen. Hij moest vanochtend naar de dokter en we zijn een beetje laat. De rest van de journalisten is er al: hun kleren zien eruit als outfits van de Sissy Boy en ze staan in groepjes bij elkaar in het grote, houten café van het Eye museum. We bestellen haastig cappuccino’s, waarna we samen met de anderen als stapvoetse paarden door een gang naar een donkere bioscoopzaal worden geleid.

Het licht wordt gedimd en een onzekere vrouw van rond de veertig leest een Engelse speech voor. Haar tekst beschrijft in wollige taal hoe blij het museum is met de nieuwe overzichtsexpositie van Werner Herzogs “amazing body of work”, zoals het steeds wordt genoemd. Aan ons de eer om er als eerste naar te kijken. We moeten er maar dankbaar voor zijn. Ze spreekt de woorden uit alsof ze bij de logopediste zit om over een of ander stotterprobleem heen te komen: langzaam, machinaal en zonder betekenis. “ex-ta-tic truth” – zo heet de expositie. De extatische waarheid.

Het is een begrip dat Werner Herzog heeft bedacht: de waarheid die achter de fysieke werkelijkheid ligt. Het is niet hetzelfde als fake news, wordt benadrukt. Het is een diepe, opwindende waarheid, waarvan niemand kan weten of hij “de echte” is. Kunst streeft ernaar die waarheid te ontsluiten en te tonen. Dat is waar Herzog zijn leven aan heeft gewijd.

In mijn tijd op de kunstacademie heb ik meerdere van mijn medestudenten die woorden op de witte houten muurtjes van hun kleine studio’s zien kalken. “Ecstatic truth”. Een megalomaan begrip waar je je als onzekere twintiger aan kunt optrekken.

Wodaabe- Die Hirten der Sonne-(1989) - Bld. Werner-Herzog-Film + Deutsche-Kinemathek

Udo en ik zitten hoog in de tribune. Onze armen raken elkaar. Ik ben ongeveer tien keer verliefd op hem geweest; hij misschien twee keer op mij. Die fase van onze vriendschap lijkt nu voorgoed voorbij te zijn. We zijn echte “kompanen” geworden – zonder seks, met onderonsjes.

We kunnen het niet laten tegen elkaar te smiespelen terwijl de mensen voor ons lachen om de grapjes die de moderator maakt, verguld dat ze zijn uitgenodigd. Na een paar tedere opmerking over Werner, wiens tachtigste verjaardag de aanleiding vormde voor deze tentoonstelling, krijgt zijn broer Lucki het woord. “A small role,” beschrijft hij bescheiden zijn eigen functie in Werners “body of work”. De man is al zo’n dertig jaar betrokken bij het werk van zijn broer. “Quite a big role,” gunt de presentatrice hem. Hij lacht net te hard in de microfoon. “I was fishing.” Zegt hij verlegen. “Fishing?” fluister ik een beetje smalend tegen Udo. “Ja, naar complimenten,” fluistert hij vrolijk terug. We kijken elkaar kort aan, geamuseerd door de tragiek van die trouwe bètabroer, die waarschijnlijk voortdurend vrouwen te woord moet staan die zitten te soppen voor zijn wereldberoemde bloedverwant Werner, die schittert in afwezigheid. 

Begrijp me niet verkeerd. Ik vind Werner Herzog geweldig. Ik houd van de gekte en obstinaatheid waarmee hij zijn films heeft gemaakt; de extreme natuurverschijnselen en mensen die hij heeft vastgelegd. Daar zit wel degelijk een soort extatische waarheid in: beelden van duizend oranjerode krabben die over een spoorweg kruipen; een boot die over een berg heen wordt getild.

Echos aus einem düsteren Reich (1990)  Bld. Werner Herzog Film + Deutsche-Kinemathek 

Uit zijn werk spreekt een duidelijk verlangen door de wereld in vervoering te raken. Hij heeft groot gevoel voor drama: bij het beeld van de duizenden krabben bijvoorbeeld, begint Werner direct te roepen dat ze de hele wereld over gaan nemen. Die kinderlijke overdrijvingen vertederen me, en soms zijn ze raak en poëtisch. Dat is die extatische waarheid waar Werner Herzog het over heeft: de werkelijkheid bekruipt je met een bepaald gevoel, en je verbeeldt dat gevoel op zo’n manier dat het waarheid wordt.

Udo en ik vinden onszelf zo slim dat we de besmuikte blikken moeilijk van onze gezichten kunnen poetsen terwijl we naast elkaar naar de witte letters op de zwarte muur van de expositieruimte staan te turen. Ik probeer mezelf te dwingen om me open te stellen. Misschien is het wél goed, Mette, denk ik. Kíjk nou gewoon even.  

De expositie ziet er vooral heel duur uit: veertig enorme schermen in een donkere ruimte met fragmenten uit Werner Herzogs films. Ik heb het gevoel dat de curator expres de meest hysterische fragmenten heeft gekozen: alles wat aansluit bij zijn idee van extase.

Het geluid van de verschillende snip-its loopt door elkaar heen. Ik denk dat de curator een meeslepende ervaring heeft willen creëren: versmelting met de geest van Werner Herzog, doordat je wordt ondergedompeld in een kakofonie van zijn films en interviews.

Ik voel me niet versmelten met Werner, want in die overweldigende toestand is nauwelijks ruimte voor detail. Ik kan me werkelijk niet concentreren op de beelden, omdat ik van alle kanten word bestookt met Werner Herzogs stem, die in zijn iconische Duitse accent allerlei stellige observaties verkondigt. 

Lektionen-in-Finsternis-(1992)-Werner-Herzog-Film-+-Deutsche-Kinemathek  

Udo en ik komen elkaar tegen in het enige zijkamertje van de expositie, waar een scène uit Werner Herzogs “Nosferatu” wordt getoond: een verfilming van het Draculaverhaal. Udo komt naast me zitten op het lichtgrijze blokbankje; dichtbij, zijn been tegen het mijne.

We kijken samen naar de offerscène, waarin Dracula een adembenemend mooie vrouw in haar hals bijt. Aan het begin van de scène ligt ze plat op haar rug. Dracula zit naast haar, over haar heen gebogen als een groot beest. Hij trekt haar witte, satijnen japon omhoog met zijn grote hand met puntige nagels, die er hetzelfde uitzien als zijn puntige voortanden. Hij wil haar vagina al aanraken, maar de vrouw beweegt hem met zachte dwang richting haar nek, zodat hij, na een lange, trage blik op haar gezicht, zijn tanden in haar nek laat zinken.

De beet maakt een sappig geluid, als een spijker die in het vlees van een cactus wordt geslagen. Udo en ik ademen allebei hoorbaar in. “Dit is zo goed,” zegt Udo. Ik knik.

De aanrakingen van Dracula en de vrouw zijn houterig, vragend en toch ferm – gepassioneerd maar aarzelend. Het doet me denken aan de manier waarop Udo en ik vier dagen geleden seks met elkaar hadden. We waren al de hele dag samen en hadden min of meer afgesproken het niet meer te doen. We lagen stil naast elkaar in bed en ik deed alsof ik sliep, terwijl Udo kermend van de hoofdpijn naar het plafond keek. Ik wachtte op het moment dat hij me aan zou raken, en dat kwam ook: met een ferme arm trok hij me naar zich toe; aarzelend en toch met kracht. Daarna begon hij me heel langzaam te strelen; houterig en teder, met dezelfde mate van druk en zachtheid waarmee Dracula dat doet.

De graaf kijkt toe hoe de vrouw van kleur verandert terwijl ze vampier wordt: haar ogen raken omlijnd door donkere schaduwen; haar huid wordt krijtwit. Dan laat hij zijn mond opnieuw op haar nek neerkomen om nog een slok of likje van het bloed te nemen. Alsof hij op haar knabbelt.

Als we later gratis apfelstrudel zitten te eten, ziet Udo een beetje bleek. Hij heeft gister twee flessen wijn leeggedronken, zegt hij. Ik kijk naar de groep journalisten achter hem en voel niet de behoefte om met ze te praten. Ik zou het eigenlijk wel moeten doen, om over ze te kunnen schrijven.

De Dracula scène heeft me beroofd van mijn lust naar ironie. Het is warm en ik wil gaan zwemmen, of me verliezen in een of ander verhaal; in een of andere liefde. Een beetje zoals Werner Herzog, die zelf ook geen zin heeft om naar zo’n duffe museumexpositie te komen. Ik verlang alleen maar naar Ecstatic Truth.  

Werner Herzog – The Ecstatic Truth,  Deel van de expo in Eye.  Links: The Fire Within, 2022, Rechts Lektionen in Finsternis, 1992 - Foto: Studio Hans Wilschut
Tentoonstelling EYE  filmmuseum Amsterdam Van 18 juni 2023  tot 1 oktober 2023   Alle info hier