Het verschil tussen kritisch zijn en kwaadaardige sprookjes

19 augustus 2023 door een van onze redacteuren

Circa honderdduizend mensen in Nederland geloven dat in Nederland een kwaadaardige elite aan de macht zit. Dat is 1 op de 180. Wie in het Rotterdamse regelmatig buiten eigen kring om zich heen luistert zal blij verrast zijn over dit relatief lage aandeel. Dat is als die mensen gaan stemmen, wat niet waarschijnlijk is, ze stemmen ze op een kwaadaardige partijtje, anderhalve Kamerzetel. Intussen maakt dat het AIVD rapport Anti-institutioneel extremisme in Nederland niet minder interessante leesstof.

Corona extremisme

Sinds het begin van de coronapandemie zijn meer Nederlanders kritisch op de overheid en op wetenschap, journalistiek en rechtspraak. Het hoort bij een gezonde democratische rechtsorde dat mensen kritiek kunnen hebben op zulke instituties. Vrij en ongehinderd.

Tegelijk is een extremistische beweging ontstaan die bepaalde ingrijpende gebeurtenissen van de afgelopen jaren niet alleen verkeerd vindt of oneerlijk. Maar die zegt dat zulke gebeurtenissen onderdeel zijn van een vooropgezet plan om Nederlanders bewust kwaad te doen.

Onderdrukkende elite

Die extremistische beweging stelt dat bij de overheid, de rechtspraak, bij kranten en tv-zenders, in de wetenschap, en bij grote bedrijven, een 'kwaadaardige elite' aan de knoppen zit, die uit is op totale wereldcontrole. Deze zogenoemde anti-institutioneel-extremisten stellen dat ‘de elite’ mensen wil onderdrukken, tot slaaf wil maken of vermoorden. En dat die elite daarom als vijand moet worden gezien. Sommige aanhangers zien de ‘Great Reset’ als de blauwdruk daarvoor. Dat is een voorstel van het World Economic Forum (WEF) om de wereldeconomie na de coronapandemie opnieuw op te bouwen op een manier die eerlijker is. Ook zeggen aanhangers dat ‘de elite’ de coronapandemie en de oorlog in Oekraïne heeft verzonnen, om ‘het volk’ bang en gehoorzaam te maken en zo hun ‘grote plan’ te kunnen uitvoeren.

Dat verhaal, die verzameling boodschappen met een verklaring voor dingen die gebeuren in de wereld slaat - wet van de grote getallen - aan bij sommigen. Zozeer soms dat mensen er ook naar gaan handelen. De fakkelman bij het huis van Kaag, de bedreiger van Omtzigt, zijn enkele voorbeelden.

De voornaamste dreiging die uitgaat van dat extremisme is dat de verspreiding van het narratief over een ‘kwaadaardige elite’ de democratische rechtsorde waarschijnlijk ernstig ondermijnt op de lange termijn.

Ondermijning democratische rechtsorde

Het narratief van de 'kwaadaardige elite' - iets waarvoor dus geen enkele aanwijzing is - ondermijnt de democratische rechtsorde omdat het een wereldbeeld creëert dat feitelijk onjuist is en omdat een in feite redelijk goedaardig - zij het niet altijd even goed- functionerende overheid wordt beschouwd als kwaadaardig.

De AIVD ziet geen aanwijzingen dat op allerlei plekken in de overheid, de media en de wetenschap een elite werkt aan een geheim plan om de bevolking tot slaaf te maken of zelfs te vermoorden.

Als extremisten zeggen dat de overheid snode plannen met zijn burgers heeft en dit door andere mensen ook maar een beetje wordt geloofd,, kunnen mensen gradueel hun vertrouwen verliezen in de instituties die deel uit maken van onze samenleving. Dat schaadt de samenleving en onze manier van samenleven. Vertrouwen tussen burgers en overheid en tussen mensen onderling, is het fundament van onze democratische rechtsorde. Door het verspreiden van feitelijk onjuiste extremistische voorstellingen over de overheid en instituties kunnen mensen de overheid en instituties ongefundeerd gaan wantrouwen.

Als mensen niet meer stemmen omdat ze de politiek niet vertrouwen, komen hun meningen en idealen in de politiek minder aan bod als er besluiten genomen worden over hoe dingen in Nederland moeten worden geregeld.

Als mensen niet meer geloven in onafhankelijke rechters, staat de legitimiteit van de rechtspraak onder druk.

Het verhaal over een 'kwaadaardige elite' ondermijnt ook het vertrouwen tussen burgers onderling door te zorgen voor meer polarisatie - grotere meningsverschillen tussen mensen. En anti-institutioneel-extremisten trekken zich soms terug in eigen groepen en clubjes, en pleiten voor een parallelle samenleving zonder daarbij de Nederlandse wet- en regelgeving te willen accepteren.

Geweld

Ten tweede is het narratief over een 'kwaadaardige elite' een bedreiging voor Nederland omdat individuele aanhangers erdoor aangespoord kunnen worden om geweld te gebruiken tegen mensen van wie ze denken dat die bij ‘de elite’ horen. De recente Nederlandse geschiedenis kent een aantal van die individuele aanslagplegers. In sommige gevallen in het verleden - Pim Fortuyn, Theo van Gogh, Els Borst - leidde dat tot moord.

Invloedrijke kopstukken die het narratief verspreiden zetten over het algemeen niet expliciet aan tot het plegen van geweld. Maar ze vertellen hun aanhangers soms wel dat zij in oorlog zijn met ‘de elite’. Dat kunnen enkelen dan weer zien als rechtvaardiging voor geweld.

Vertegenwoordigers van instituties, zoals politici, journalisten en rechters, worden steeds vaker bedreigd en geïntimideerd. Hoewel het altijd moeilijk vast te stellen is of het één precies door het ander komt, wordt dit onder meer toegeschreven aan onrust over coronamaatregelen en de stikstofproblematiek. Deze bedreigingen hebben invloed op de wijze waarop deze vertegenwoordigers hun functie uit kunnen oefenen. Een aantal Tweede Kamerleden heeft bijvoorbeeld aangegeven dat zij vanwege het grote aantal bedreigingen weleens een standpunt voor zich houden. Zij kunnen hun werk niet in vrijheid uitvoeren. Zo wordt het functioneren van de democratische rechtsorde ondermijnd.

Nuttige idioten

De AIVD formuleert, gezien de recente grote uittocht aan politici, voorzichtig. De AIVD schat in dat circa honderdduizend mensen in meer of mindere mate geloven in het anti-institutionele gedachtegoed. Dat is 1 op de 180 Nederlanders. Afhankelijk van het onderwerp dat past in het beeld, zoals sinds vorig jaar de oorlog in Oekraïne, haken er andere grote groepen aan. Het 'kwaadaardige-elite-narratief' waarmee dit stukje opent zou op dit moment het meest populaire narratief zijn onder extremistische groeperingen in Nederland.

Het rapport betracht een vorm van objectiviteit als maatstaf. Ondanks het noemen van de Oekraïne oorlog blijft het propaganda offensief van die andere elite, die welke in Rusland, Syrië en China aan de knoppen zit en die met haar via verschillende media verspreide desinformatie en propaganda boodschappen, wat onderbelicht. Global south tegen Global West. Juist de kwaadaardige elite gelovers zijn voor die wel degelijk bestaande tegenstanders, met de woorden van Lenin, nuttige idioten. Ofwel mensen die zich uit woede op alles en nog wat, wel voor het karretje van autoritaire machthebbers en hun kwaadaardige sprookjes laten spannen.

Meer lezen rapport: 'Anti-institutioneel extremisme in Nederland: een ernstige dreiging voor de democratische rechtsorde?'