Staat van geweld. Interview met de Wit-Russische filosofe Olga Shparaga (deel 2)
Honderdduizenden mensen demonstreerden maanden in Wit-Rusland tegen het autocratische systeem van Loekasjenko. Filosofe Olga Shparaga is lid van de oppositiebeweging, die vooral door vrouwen wordt gesteund. In een interview spreekt ze over huiselijk geweld, politieke onderdrukking en een betrokken maatschappelijk middenveld. 'Als honderdduizenden zich verzetten, staan ze met hun arrestantenbusjes machteloos.'
Het interview waarvan we nu het tweede deel publiceren, verscheen voor het eerst in het Russisch op Lady.TUT.BY. Het is uit het Russisch vertaald door Antje Boijens. (Deel I verscheen 7 maart).
Geweld is niets nieuws voor Wit-Rusland
Tijdens de arrestaties in de eerste dagen van de protesten handelde de Wit-Russische staat met een ongekende strengheid en gebruikte zelfs geweld tegen vreedzame demonstranten. Waar komt dit gedrag vandaan?
Mensen hebben gewoonlijk de neiging zich in anderen in te kunnen leven, maar als die neiging ingeperkt of niet ontwikkeld wordt dan kan dat vermogen dat ook het vermogen tot gemeenschappelijk overleven is, na verloop van tijd verdwijnen. Er wordt in democratische landen niet voor niets veel aandacht besteed aan ontwikkeling en deelname in anderen voelen, bijvoorbeeld door theater, in spel en in de kunst. Empathie wordt al op de kleuterschool tot ontwikkeling gebracht. Maar voor wie niet geleerd heeft zich in anderen in te leven, is ook het gebruik van geweld acceptabel.
Geweld als vorm van zich verhouden met de mensen is niets nieuws voor de Wit-Russische staatsmacht. Zo bekritiseerde Loekasjenko in gevechtsuitrusting op een oefenterrein in 2018 een wet ter bestrijding van huiselijk geweld. Hij zei dat het normaal was om kinderen te slaan. Op dat moment liet Loekasjenko heel openlijk het verband zien tussen huiselijk geweld, de gebruikelijke pesterijen in het leger en geweld in de samenleving in het algemeen.
Het aannemen van een wet ter bestrijding van huiselijk geweld zou een van de centrale elementen wegnemen waarop het geweldssysteem van de staatsmacht is gebaseerd. Als men huiselijk geweld af zou wijzen, dan zouden ook de onderwerpingsrituelen van het leger niet als norm aanvaard kunnen worden. Geweld op scholen, bedrijven of bedrijven zou ook verboden moeten worden. Dat zou erosie van de macht zijn.
Soms wordt het geweld tegen mensen in de districtsgevangenissen (RUVD), in eenzame opsluiting en in de Okrestina (beruchte gevangenis in Minsk / AB) vergeleken met een nazi-kamp. Hoe correct is deze vergelijking?
Men moet heel voorzichtig zijn met dergelijke vergelijkingen. Hanna Arendt, de filosoof en holocaustonderzoeker, schreef dat de nazi-kampen zinloze fabrieken voor uitroeiing van mensen waren. In Wit-Rusland is het doel van het geweld: heropvoeding, angst zaaien en laat zien dat degene aan de top de absolute macht heeft.
Het belangrijkste is ontmenselijking en het uitwissen van de persoonlijkheid van het slachtoffer. Om deze reden wordt het idee verspreid dat degenen die protesteren slechts marionetten zijn in de handen van degenen die aan de touwtjes trekken. Ze worden gelijkgesteld met ‘ratten’ en ‘criminelen’ die niet zelfstandig kunnen handelen, maar daartoe door anderen moeten worden aangespoord. Als je het idee hebt dat iemand uit eigen beweging gaat, protesteert en zijn eigen mening geeft, is dat tegelijk de erkenning dat hij wel zonder de voogdij van de staatsmacht zou kunnen.
De vastgeroeste staat
De staat zit vast in de jaren negentig. Hoe zijn sindsdien de opvattingen over geweld in de samenleving veranderd en welke opvatting over geweld heeft de staat nog?
De staat en de samenleving zien geweld volkomen anders. De staat zit hopeloos vast in de jaren negentig, terwijl de samenleving zich sindsdien verder ontwikkeld heeft. Voor mij ging er voor het eerst een beletje rinkelen bij het initiatief 'Voorwaarts mars kindertjes!', dat was een videoserie over huiselijk geweld tijdens de COVID-epidemie. Daar namen ook veel mannen aan deel. Daaruit bleek duidelijk dat huiselijk geweld onder de bevolking niet langer als een puur vrouwenprobleem wordt gezien. De betrokkenheid van mannen daarbij markeert een nieuw begripsniveau.
Mensen uit Wit-Rusland zijn ook met de wereld de discussie aangegaan over welk geweld gepast en ongepast is. Het gaat ook over universele mensenrechten, menselijke waardigheid, de strijd voor de rechten van het individu, over discriminatie en om bewustwording over de verschillende uitingen van geweld.
Een van de bijzonderheden van de Wit-Russische protesten waren de acties van de vrouwen. De rest van de samenleving heeft zich daarbij, bij het vrouwenprotest, aangesloten. Hoe komt dat?
Het Wit-Russische protest is emancipatorisch te noemen. Feministen spreken al jaren over het feit dat vrouwen moeten geloven in hun macht, dat ze moeten leren om het bestaande politieke, economische en psychologische geweld te herkennen en af te wijzen. De feministische slogan 'Nee betekent nee!', die zich verzet tegen een cultuur van geweld en het recht van de sterkste, lijkt goed te passen op onze huidige samenleving.
Ik denk dat de 'evolutie' of de 'feministische revolutie' - zoals commentator Sergej Tschalyi - het noemde, tot stand kwam omdat Loekasjenko niet erkende dat vrouwen volwaardige staatsburgers zijn. De staatsmacht geloofde simpelweg niet dat een vrouw of een vrouw leidinggevende posities kon innemen, dat ze zich konden verenigen en nieuwe offensieve strategieën konden ontwikkelen. Maar de samenleving waardeerde de vrouwen die het protest organiseerden en steunde het protest. Het protest werd verder ondersteund door de paradoxale situatie dat de staatsmacht gevangen zat in haar eigen patriarchale opvattingen. .
'Eva' van Chaïm Soutine uit 1928
Dus het schilderij 'Eva' van Chaim Sutin (zie hierboven) is niet het toevallige symbool van protest?
Nee helemaal niet. In culturele kringen herkenden veel curatoren en cultuurmanagers 'Eva' onmiddellijk als een symbool van protest. Mij bevalt dit symbool omdat Eva zo vastbesloten is. Dit is niet het typische beeld van de vrouw met neergeslagen ogen. Ze heeft als een rechter haar armen gevouwen en kijkt de toeschouwer aandachtig aan. Tegenwoordig is Eva een zachte kracht die staat voor decentralisatie, de voorrang van belangen van de samenleving boven persoonlijke ambities, maar die ook staat voor solidariteit en creativiteit. Het symbool maakt de vrouw tot uitdrukking van de betekenis en de strategie van het verzet.
Je kunt ook zien dat onze samenleving niet zo conservatief is als ze op het eerste gezicht lijkt, omdat ze vrouwen heeft erkend als een uiting van protest. Aan de andere kant is seksisme nog steeds wijdverbreid in onze samenleving en daarom blijven de massamedia een taal gebruiken die vrouwen als het 'zwakkere geslacht' neerzet. Het verschil in beloning is ook nog nergens verdwenen. Met andere woorden, er is nog veel werk voor de boeg om de situatie van vrouwen in het land te verbeteren en om ze op managementposities te krijgen. Maar wls we samenwerken kunnen we alles.
De staat zei: Er is geen virus
Welke rol heeft Covid-19 toen gespeeld bij de gebeurtenissen in het recente verleden?
Wit-Rusland beslist voor zichzelf, zei de staat, er is geen virus en als dat er is, is het onschadelijk. En de mensen besloten dat je dus in deze moeilijke situatie op jezelf en op de steun van anderen was aangewezen. Er was de wil om zelf te handelen; Wit-Russen hebben het vermogen om hun eigen problemen op te lossen en solidariteit te tonen.
Dat was het moment waarop we ons naar het gevoel van onze eigen waardigheid keerden en tot de erkenning van onszelf als actieve individuen die geen steun van een gewelddadige macht nodig heeft. Temeer daar de staat in ruil voor die steun een slecht functionerend medisch systeem biedt en dat een behoorlijk rechtssysteem feitelijk ontbreekt.
Viktor Babariko en Marija Kolesnikova, de centrale figuren van het verzet in Wit-Rusland, hebben dit goed uitgewerkt: alles is nu in handen van de Wit-Russen zelf, we kunnen alles zelf als we het eens worden en ons aaneensluiten.
In de kringen waarin ik verkeerde (onderzoekers, kunstenaars, feministen en nu ook ex-gevangenen), krijgt dat idee heel veel respons. Het belangrijkste zijn dus niet de leidersfiguren, maar wij, onze solidariteit en ons vermogen om technologische middelen te gebruiken. Daarom is het Wit-Russische protest een slim protest.
Mensen zijn bereid zelf verantwoordelijkheid te nemen. Ze willen niet samenwerken met het soort boven hen uitstijgde leiders die roepen: 'Iedereen moet naar ons luisteren!'
Er is inmiddels een andere vorm van leiderschap ontstaan. Het zijn raadgeefsters en raadgevers die beslissingen voorbereiden of begeleiden, maar we geven zelf de richting aan. Mogelijk is dit het antwoord om na jarenlange onderdrukking en vernedering van mensen, om terug te keren naar actief burgerschap.
De samenleving ontwikkelt zichzelf
Welke rol spelen de NGO's en burgerinitiatieven bij de protesten? Waar komt bij de staat het idee vandaan dat er altijd iemand moet zijn om de protesten te coördineren?
In de afgelopen 10 tot 15 jaar hebben er grote veranderingen plaatsgevonden in het maatschappelijk middenveld, is een nieuwe generatie burgerorganisaties onstaan die zich bezighouden met ecologie, sociaal gedrag en de problemen van vrouwen of die van fietsers. Misschien wekt dat de indruk dat ze nogal apolitiek zijn. Maar er is een politieke dimensie in hun acties die hen verenigt, ongeacht of fietsers vechten voor fietspaden, vrouwen opstaan tegen huiselijk geweld of dat mensen de politiek ingaan en zich met wetten bezighouden en samenwerken met overheidsfunctionarissen en proberen om de samenleving te veranderen.
We moeten begrijpen dat het niet de burgerlijke activisten zijn die de protesten hier leiden, maar dat de samenleving haar eigen oplossingen en vormen van verzet ontwikkelt. In de afgelopen maanden zijn we geslaagd om veel te bereiken en te verhelderen. Vrijwel alle basisinitiatieven die op internet ontstonden, kregen respons en werden uitgevoerd.
Mensen die kwamen als toeschouwers, ontmoetten elkaar. Ze kwamen vervolgens weer op honderdduizenden bijeenkomsten en protestmarsen bij elkaar, ze bedachten allerlei acties, parlementsleden trokken zich terug, er werden op binnenplaatsen van huizen activiteiten opgezet en nog veel meer. Je ziet constant nieuwe strategieën en vormen van verzet opkomen, nieuwe ideeën en instrumenten ontstaan. Het proces is niet meer te stuiten. Je moet begrijpen dat een totalitair systeem de aanhoudende acties van burgers niet kan weerstaan. Als honderdduizenden zich verzetten, staan zij, met hun arrestantenwagens, machteloos.
Olga Shparaga, een lid van de nieuwe "Staf van de Coördinatieraad" voor de protesten en een professor aan het Europese College voor Schone Kunsten in Minsk, nam deel aan de demonstraties tegen het Loekasjenko-systeem. Ze zat twee weken gevangen en besloot na haar detentie Wit-Rusland te verlaten. (het eerste deel van dit artikel verscheen op hier op 7 maart)
.gif)
