Oorlogsfotoboek Schiedam onontbeerlijk ook voor Rotterdammer

06 mei 2020 door Han van der Horst

Bedoeld voor Schiedam: bommen op Bospolder in 1943 Foto Nationaal Archief via CC

Dezer dagen staat de  geschiedenis van Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog  centraal. Ondanks alle problemen met Corona zal de stad toch de vorige grote ramp die haar trof herdenken, het bombardement op 14 mei 1945 en de vijf donkere jaren daarna. Het heimwee naar de vooroorlogse stad is nog niet vervaagd en menige Rotterdam heeft meer dan één plank vol met deelstudies over alle aspecten van het leven in de bezette stad met als een soort monument in het midden het grote boek van Van der Pauw.

Die belangstelling strekt gewoonlijk tot aan de stadsgrenzen. Voor wat de buurgemeentes overkwam bestaat veel minder interesse en dat is jammer want wat daar gebeurde, is niet alleen op zichzelf buitengewoon boeiend maar leidt ook tot een beter begrip voor het wedervaren van de eigen stad. Tijdens de bezetting deelden Schiedam en Rotterdam voor een gedeelte hetzelfde lot, in het bijzonder de grote razzia uit 1944 en de voedselnood van de Hongerwinter maar er zijn ook aanmerkelijke verschillen.

Tijdens de bezetting deelden Schiedam en Rotterdam voor een gedeelte hetzelfde lot

Dat is de eerste gedachte die opkomt als men kennis neemt van Schiedam in de Tweede Wereldoorlog Door Herman Noordegraaf en Dick Docter. De ondertitel luidt Een fotoboek van oorlog herdenken naar bevrijding vieren maar de auteurs bieden veel meer dan dat. Wat zij bescheiden als onderschriften aanduiden, zijn in een aantal gevallen mini-essays waarbij de foto aanleiding is om een deelonderwerp aan te pakken.

Maakstad

Schiedam ligt sinds de jaren dertig van de vorige eeuw tegen Rotterdam aangebouwd maar heeft toch zijn eigen karakter tot op de huidige dag weten te behouden. Met rond de 60000 inwoners in 1940 was destad ongeveer tien keer zo klein als Rotterdam maar er waren meer verschillen. Beide steden hebben vanouds een band met de zee en de Maas maar Schiedam is geen havenstad. Het historische centrum ligt niet aan de Maas maar meer dan een kilometer landinwaarts. De bevolking ontleende haar  bestaansbasis aan de scheepsbouw. Gusto, Wilton-Fijenoort, de Nieuwe Waterweg waren de belangrijkste werkgever met bij elkaar veel meer dan tienduizend arbeidsplaatsen.  Daarnaast was er veel metaalindustrie. De traditionele productie van sterke drank bestond nog wel maar was door tal van omstandigheden sterk ingekrompen. Schiedam was in alle opzichten een maakstad. Dat is nog steeds zo.

De bommen op Bospolder waren bedoeld voor Schiedam

Die ligging ver van de rivier was een geluk voor de Schiedamse binnenstad. Het gebied binnen de vesten kwam geheel ongeschonden de oorlog door. Dat werd pas ernstig geschonden door saneringsactiviteiten, afbraak en nieuwbouw, die in de jaren zestig van de vorige eeuw grote vormen aannamen. Eigenlijk gaat dat proces tot op de huidige dag door. Bijkomend nadeel: er wordt steeds gekozen voor fantasieloze architectuur zonder enige kraak of smaak. Schiedam in de Tweede Wereldoorlog laat zien hoe schilderachtig de oude stad was, toen de stegen en de hofjes nog niet in het kader van de krotopruiming waren afgebroken en de oude grachtjes nog niet gedempt.

Toch was Schiedam doelwit van de geallieerde luchtmachten. Zij hadden het gemunt op de grote scheepswerven die met uiteenlopend enthousiasme tal van opdrachten uitvoerden voor de Kriegsmarine. Het rampzalige bombardement op Bospolder Tussendijken van 1943 was eigenlijk bedoeld voor de Schiedamse werf Wilton-Fijenoord. De Amerikaanse bommenwerpers konden hun doelwitten niet goed identificeren omdat ze hoog boven een vrijwel gesloten grijs wolkendek vlogen. Gedurende de hele bezetting was het elf maal wél raak, hoewel de geallieerden er maar éénmaal – ook in 1943 – in slaagden om Wilton-Fijenoord gedurende enkele weken serieus te ontregelen. Dat was voor de Duitsers reden genoeg om meer dan duizend werknemers meteen op te roepen voor werk in Duitsland. Zogenaamde afzwaaiers troffen ook woningen. Toch bleef het aantal slachtoffers van bombardementen in Schiedam tot enkele tientallen beperkt.

Andere slachtoffers

Net als de grote buurgemeente kende Schiedam een joodse gemeenschap maar die was zo klein dat erediensten niet meer gehouden konden worden wegens gebrek aan volwassen mannen. De synagoge was al in 1915 gesloten. Toch bleef een aparte joodse gemeente in stand met als secretaris de bekende Schiedammer Max Hijmans, eigenaar van de City Bazar op de Hoogstraat. Hij overleefde de holocaust niet. Dit in tegenstelling tot twee andere prominente Schiedammers met een joodse achtergrond, Joop Walvis, organist in het prachtige door Tuschinski gebouwde Passage Theater en  het hoofd van de gemeentelijke woningdienst  Marinus van Praag, die ook schrijver van romans en populair historische studies enige bekendheid genoot.  Stolpersteine, waarvan een aantal op diezelfde Hoogstraat te vinden zijn, leggen er getuigenis van af dat ook deze kleine joodse gemeenschap voor het allergrootste gedeelte is verdelgd.

Gezagsgetrouw

De rol van het gemeentelijk apparaat werd in dit proces van afzondering, wegvoering en uitvoering voor het eerst openlijk zichtbaar door mededelingen van burgemeester Van Haaren in de Schiedamsche Courant. Hij beval in opdracht van Den Haag  op 5 februari 1941 alle joodse ingezetenen om zich te melden bij het Bureau Bevolking. Zij kregen tegen betaling van één gulden, een fors bedrag in die dagen, een bewijs van aanmelding. Wie niet verscheen kon tot vijf jaar gevangenisstraf krijgen. Van Haaren had eerder de Winterhulp [een Duits Nationaal Socialistische mantelorganisatie] warm aanbevolen.

Burgemeester Van Haaren Foto CC

Burgemeester van Haaren was net als de meeste burgemeesters van Schiedam in de eerste helft van de twintigste eeuw katholiek. Net als in Rotterdam was de SDAP de grootste partij met sinds 1917 een wethouder in het vierkoppig college. De andere drie waren respectievelijk liberaal, protestants christelijk (CHU) en katholiek. Na afloop van zijn ambtsperiode stuurde Seyss-Inquart, Van Haaren met pensioen. In het laatste jaar van de oorlog schreef hij analyses van het internationaal gebeuren in het illegale blad De Noord-Ooster. Hij overleed nog in de Hongerwinter. Een van Schiedams langste doorgaande wegen heet naar hem Burgemeester van Haarenlaan.

Geslepen draaier

Daarna kreeg Schiedam een Duitsgezinde burgemeester. Dat was dr. B.D. Draaijer, generaal majoor buiten dienst in het KNIL en voormalig directeur-generaaal Werkverschaffing en Steunverlening op het Ministerie van Sociale Zaken. Hij was intellectueel absoluut de meerdere van zijn foute Rotterdamse collega Müller en heeft zich altijd een trouw en overtuigd uitvoerder van Duitse maatregelen getoond. Tegelijkertijd was hij een aangenaam mens. Müller kreeg tien jaar maar Draaijer maakte voor het lokale Tribunaal dat foute stadgenoten moest beoordelen – zijn naam waar. Hij kwam er met tien jaar ontzegging uit het actief en passief kiesrecht vanaf en sleet de rest van zijn dagen als algemeen geacht ambteloos burger. Dat van die Hitlergroet en zijn lidmaatschap van de SS was allemaal slimme taktiek geweest, hield Draaijer vol. Hij zou weinig wedstrijden overslaan van Hermes DVS, de enigszins deftige voetbalclub van Schiedam.

Eerste Nederlandse verzetsstrijder

In een kleine stad kom je elkaar veel tegen, ook in de volstrekt verzuilde samenleving die Nederland toen was. De ideologische verschillen tussen de verschillende verzetsstrijders bleven bestaan maar toch vonden zij elkaar in een samenwerkingsverband met de typerende naam Neutrale Organisatie. Bij dit alles speelde de Eerste Schiedamsche Bewakings Dienst, al tijdens de Eerste Wereldoorlog opgericht door de lokale SDAP-corifee Piet de Bruin een belangrijke rol. De nachtwakers hadden vergunning om na spertijd op straat te zijn.  Dat was handig voor het verrichten van activiteiten die het daglicht onder Duits toezicht niet konden verdragen.

Overigens woonde de eerste Nederlandse verzetsstrijder Bernard IJzerdraat op de Vlaardingerdijk in Schiedam. Hij geld als de stichter van de Geuzen en de grondlegger van het eerste verzetsblad, het Geuzenbericht. Door gebrek aan ervaring met het illegale werk liepen de Geuzen snel tegen de lamp. IJzerdraat is één van de achttien doden uit het beroemde gedicht van Jan Campert.

Niet alleen de grote ontwikkelingen maar juist ook het leven van alledag worden door Docter en Noordegraaf aan de hand van treffende illustraties belicht. We zien bomschade maar ook het streven van de Schiedammers om hun leven ondanks de steeds benarder omstandigheden zo normaal mogelijk voort te zetten. Zelfs in de hongerwinter hielden zij voor zover mogelijk hun stand op.

Kethel 

'Schiedam in de Tweede Wereldoorlog' vergeet het dorp Kethel niet. De gemeente Kethel werd in 1941 voor de ene helft aan Schiedam en voor de andere aan Rotterdam toegevoegd dat daar toen al industrialisatieplannen had, die pas een halve eeuw na de bevrijding waren gerealiseerd. Kethel was en bleef een agrarische gemeenschap waarin voorname veeboeren de dienst uitmaakten. Op 5 oktober brandden de Duitsers de fraaie Nieuwlandse Molen aan de Poldervaart plat omdat het verzet had geprobeerd in de buurt de Hoekse lijn te saboteren.

En dan zijn er de talloze sprekende details. Zoals het gegeven dat na de bevrijding op een Rode Kruispost in de Tuinlaan 4630 gevallen van schurft werden behandeld. 4000 kinderen zagen hun kruintjes gecontroleerd op hoofdluis. Ze moesten bovendien allemaal in bad.

Zo kan ik nog doorgaan. Schiedam in de Tweede Wereldoorlog laat zien hoe een middelgrote stad de oorlog doorkwam – met betrekkelijk weinig kleerscheuren maar stuk voor stuk waren die scheuren wel ernstig: ze lieten zich na de bevrijding wel bedekken maar wegnemen niet.

Schiedam in de Tweede Wereldoorlog is niet het enige boek over de bezetting waarin Herman Noordegraaf een grote rol speelde. Samen met de bekende Vrije Volk journalist Bas van Bochove en de lokale geschiedschrijver Ser Louis stelde hij aan het eind van de vorige eeuw in twee delen de uitvoerige studie Schaduwen over Schiedam, gebeurtgenissen en belevenissen tijdens de bezettingsjaren 1940-1945 samen. Nog steeds verkrijgbaar. Steun de boekhandel bij U in de buurt en doe daar uw bestellingen. Net als Schiedam in de Tweede Wereldoorlog mag het op de plank oorlogsboeken van de echte Rotterdammere niet ontbreken.

'Schiedam in de Tweede Wereldoorlog. Een fotoboek: Van Oorlog herdenken naar Bevrijding vieren'. door Dirc Docter, Herman Noordegraaf. Uitgegeven in Schiedam, 2020 door Fonds Historische Publicaties Schiedam met ISBN 9789070450. De prijs is € 24,90

Achterzijde omslag Foto HvdH