Volksgezondheid van morgen: vijf grote opgaven

01 december 2024 door een van onze redacteuren

Grote gezondheidsverschillen in Nederland. Foto: A. Grey px

Het RIVM blikt elke vier jaar vooruit op ontwikkelingen in de volksgezondheid en zorg. Dit keer beschrijft de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV -2024) vijf grote opgaven op weg naar 2050. Ook schetst de VTV-2024 een aantal mogelijke maatregelen om deze opgaven aan te pakken.

De VTV-2024 maakt duidelijk dat Nederland nog niet goed is voorbereid op deze opgaven. De VTV laat ook zien dat de opgaven met elkaar samenhangen, en dus gezamenlijk moeten worden aangepakt. De komende jaren is daarom een standvastig gezondheidsbeleid nodig, met concrete doelen.

Kiezen voor een gezonde toekomst betekent dat beleid lange tijd wordt volgehouden. Het is ook belangrijk dat het beleid dat er al ís, zoals het anti-rookbeleid of beleid dat mensen stimuleert om te bewegen, blijft bestaan. En dat rekening wordt gehouden met bijvoorbeeld armoede of slechte woonomstandigheden. Ten slotte is het belangrijk dat het beleid wordt geëvalueerd om lessen te leren voor de toekomst.

1. Vergrijzing

De vergrijzing is en blijft de belangrijkste maatschappelijke ontwikkeling voor de volksgezondheid. Meer nieuwe woonvormen zijn nodig waarin ouderen samen kunnen leven, elkaar kunnen helpen en aandacht krijgen. Verder is het belangrijk maatschappelijk de discussie te voeren welke behandelingen, zorg en beslissingen rondom het levenseinde nodig en gewenst zijn. Tegelijkertijd zijn veel ouderen na de pensioenleeftijd nog vitaal. Het is daarom belangrijk dat oudere mensen kunnen blijven meedoen in de samenleving. Deze punten vormen samen de eerste opgave.

2. Leefomstandigheden

De grote gezondheidsverschillen in Nederland vormen de tweede opgave. Mensen met een betere maatschappelijke positie leven gemiddeld 14 jaar langer in een goede gezondheid dan groepen die het slechter hebben. Hierbij is financiële bestaansonzekerheid belangrijk, vaak in combinatie met slechtere woonsituaties of arbeidsomstandigheden. Het is dus nodig om de omstandigheden waarin deze mensen leven te verbeteren.

3. Leefstijl

Als derde hebben jongeren een steeds ongezondere leefstijl. Zo zullen meer jongeren overgewicht hebben, op steeds jongere leeftijd. Ook zullen jongeren steeds vaker problemen met hun mentale gezondheid hebben. Aangezien de jeugd de toekomst is, is het belangrijk te investeren in hun gezondheid, zowel fysiek als mentaal.

4. Personeel

De vierde opgave is hoe goede zorg geleverd kan worden, ook bij een grotere vraag naar zorg en steeds grotere personeelstekorten. Ook zullen er in verhouding niet genoeg mantelzorgers zijn voor de vraag. Hierdoor kunnen mantelzorgers overbelast raken.

5. Leefomgeving

De vijfde opgave gaat over een gezonde inrichting van de leefomgeving, om beter voorbereid te zijn op de gevolgen van klimaatverandering. Denk aan hittestress en wateroverlast. Op veel plekken worden al maatregelen genomen om Nederland daartegen te beschermen, zoals meer groen en water in steden en dorpen. Een groene omgeving is ook goed voor de gezondheid: het stimuleert ontmoeten, ontspannen en bewegen.

Gezonde Generaties 2050. Themaverkenning bij de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2024

Het RIVM verkent in dit onderdeel van VTV hoe de mentale en lichamelijke gezondheid en leefstijl van twee generaties er in 2050 uitziet. Het gaat om de jongeren die nu 12-25 jaar zijn en om de vijftigplussers (50-67-jarigen) van nu. Bij beide generaties hebben maatschappelijke ontwikkelingen en grote veranderingen tijdens hun leven veel invloed op hun toekomstige gezondheid en leefstijl.

De mentale gezondheid van de jongeren van nu zal in 2050 naar verwachting hetzelfde zijn, of iets verbeteren. Dit komt door een samenspel van positieve en negatieve invloeden. De negatieve effecten van de coronacrisis nemen naar verwachting langzaam af. Deze verbetering kan worden afgeremd door de effecten op de lange termijn van de psychische klachten en stoornissen die nu vaak voorkomen bij jongeren. Mogelijk werken de huidige psychische klachten door in hun mentale gezondheid in de toekomst. Veel jongeren hebben nu al overgewicht waardoor de kans groter is dat ze ook in de toekomst te zwaar zullen zijn. Verder is bekend dat jongeren minder bewegen en zwaarder worden na grote veranderingen in het leven, zoals gaan studeren, trouwen/samenwonen en een eerste kind krijgen. Dat is van alle tijden, maar het is vooral zorgelijk als ze al overgewicht hebben. Ook wordt overgewicht via sociaaleconomische omstandigheden en leefstijlvoorkeuren van generatie op generatie doorgegeven.De mentale gezondheid van de huidige vijftigplussers zal naar verwachting minder goed zijn in 2050. Dat komt omdat zaken die een negatieve invloed op de mentale gezondheid hebben, zoals eenzaamheid, mantelzorg geven en financiële bestaansonzekerheid, in de toekomst vaker zullen voorkomen. De positieve invloed op de mentale gezondheid van met pensioen gaan wordt mogelijk afgezwakt door de verhoging van de AOW(Algemene ouderdomswet)-leeftijd. Nu al heeft ongeveer 60 procent van de vijftigplussers overgewicht, en in 2050 zal dat in deze groep nog vaker voorkomen. En daarmee komen ook chronische aandoeningen die met overgewicht te maken hebben, zoals hart- en vaatziekten vaker voor. Meer bewegen op middelbare leeftijd is goed voor de gezondheid later in het leven, maar nog niet de helft van deze generatie beweegt nu genoeg. Samen zullen deze zaken een grote stempel drukken op de gezondheid en het fysiek functioneren van de huidige vijftigplussers in 2050..

Naar een gezonde leefomgeving in een veranderend klimaat. Themaverkenning bij de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2024

Onze leefomgeving zal de komende jaren ingrijpend veranderen door klimaatverandering en bevolkingsgroei. Er is ruimte nodig voor woningbouw en een energievoorziening zonder fossiele brandstof. Ook moet de inrichting van steden en platteland aan klimaatverandering worden aangepast. De uitdaging is om deze veranderingen zo te sturen, dat ze bijdragen aan de kwaliteit van de leefomgeving en de gezondheid van huidige en toekomstige generaties.

De leefomgeving kan zowel een negatieve als positieve invloed hebben op gezondheid. Ongeveer 4,5 procent van het totale gezondheidsverlies komt door een ongezonde leefomgeving, vooral door luchtverontreiniging en geluid. In stedelijke gebieden en vlakbij grote industriegebieden en vliegvelden zijn meer mensen ziek dan gemiddeld in Nederland. Schonere lucht zal in de toekomst minder ziekte veroorzaken, maar klimaatverandering juist meer.

Klimaatverandering zal meer hittegolven, droogte en extreme neerslag veroorzaken. Hittegolven en hoge temperaturen zorgen voor meer gezondheidsklachten, vooral bij ouderen, mensen met een chronische aandoening, zwangeren en (heel) jonge kinderen. De effecten zijn merkbaar in omgevingen met veel stenen en asfalt, en in slecht gekoelde woningen. Preventiebeleid, zoals het Nationaal Hitteplan, lijkt te werken: de sterfte door warmte is lager, nadat het plan is ingevoerd.

Verder kunnen hogere temperaturen ervoor zorgen dat er andere infectieziekten in Nederland voorkomen. Bijvoorbeeld doordat muggen die infectieziekten overdragen, zoals knokkelkoorts, hier kunnen overleven. Het pollenseizoen begint eerder en duurt langer, waardoor mensen langer last kunnen hebben van hooikoorts. Door meer blootstelling aanuv(ultraviolet )-straling, door minder bewolking en meer zomerse dagen zullen waarschijnlijk meer mensen huidkanker krijgen.

Klimaatverandering heeft ook gevolgen voor de kwaliteit en beschikbaarheid van drinkwater en voedsel. Meer mensen zullen mentale problemen en zorgen hebben door extreme weersgebeurtenissen, zoals overstromingen en hittegolven.

Groepen in financiële bestaansonzekerheid lijden het meest onder klimaatverandering. Ze wonen vaker in wijken met meer luchtverontreiniging, verkeerslawaai, weinig groen en meer verstening en in woningen die slecht te koelen zijn.

Maar klimaatmaatregelen bieden ook kansen om de leefomgeving en gezondheid te verbeteren. Zo is vergroening van wijken nodig om hittestress te voorkomen en regenwater op te vangen. Een groene omgeving is ook goed voor de gezondheid: het stimuleert bewegen, ontspannen en ontmoeten. Minder gebruik van fossiele brandstoffen zal de luchtkwaliteit verbeteren en daarmee ook de gezondheid. Vaker de fiets pakken in plaats van de auto of minder vlees en zuivel eten, zorgt voor minder uitstoot van broeikasgassen en is goed voor de gezondheid. Aandacht voor gezondheid bij klimaat- en ruimtelijk beleid is daarom essentieel.

Zorg en sociaal domein. Themaverkenning bij de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2024

Vroeg of laat krijgen we allemaal te maken met een zorgvraag, voor onszelf of onze naasten. De houdbaarheid van de zorg in Nederland komt steeds meer onder druk te staan door maatschappelijke ontwikkelingen, zoals het tekort aan personeel in de zorg en aan mantelzorgers (informele zorg). Met deze themaverkenning van de Volksgezondheid Toekomstverkenning (VTV(Volksgezondheid Toekomst Verkenning )) verkennen we hoe brede maatschappelijke ontwikkelingen impact hebben op de toekomstige zorgvraag.

In de vergrijzende samenleving zullen steeds meer mensen verschillende aandoeningen tegelijk hebben. Hierdoor komt er meer vraag naar zorg. Bovendien wordt die vraag steeds ingewikkelder omdat voor verschillende aandoeningen vaak andere vormen van zorg nodig zijn. Ook zullen zorgvragen vaker gaan over sociale problemen, zoals eenzaamheid en bestaansonzekerheid.

Vanwege de personeelstekorten zal de zorgsector de grotere vraag maar voor een deel zelf kunnen opvangen. Veel mensen geven nu al mantelzorg en richting 2050 zijn nog veel meer mantelzorgers nodig. Door de vergrijzing zijn zij in verhouding minder beschikbaar. Als de groeiende vraag naar zowel formele als informele zorg niet kan worden geleverd, is er geen garantie dat de zorg in de toekomst even toegankelijk blijft als nu.

Steeds meer mensen zijn tot op hoge leeftijd zelfredzaam. Zij wonen zelfstandig thuis en kunnen de zorg die ze nodig hebben goed regelen. Ook hebben ze een netwerk dat hen ondersteunt met informele zorg. In de toekomst zullen steeds meer mensen tot op hogere leeftijd voor hun naasten moeten zorgen. Deze zorg kan snel wegvallen wanneer deze mantelzorgers zelf ook zorg nodig hebben. Wanneer mensen niet genoeg informele zorg kunnen krijgen, kan de vraag naar formele zorg groter worden. Het verschil in de gezondheid en kwaliteit van leven tussen zelfredzame en niet-zelfredzame mensen kan hierdoor groter worden.

In de toekomst zal de zorg steeds vaker digitaal worden ingezet, bijvoorbeeld met e-consulten en slimme sensoren. Door deze digitale toepassingen zal de zorg steeds meer op afstand plaatsvinden. Het voordeel is dat het zorgpersoneel op deze manier in contact blijft met mensen die op hoge leeftijd langer zelfstandig thuis wonen. Het nadeel is dat er minder ruimte is voor persoonlijk contact tussen zorgverlener en gebruiker. De data, zoals uitslagen van onderzoek, komen centraler te staan. Het is onzeker of meer digitalisering de druk op de zorg kan verlichten. Menselijke acties zullen altijd nodig zijn.

Meer info: VTV-2024