Milan Kundera: Brno 1929 - Parijs 2023

14 juli 2023 door Ronald Glasbergen

Milan Kundera overleed op 11 juli jl. in Parijs en werd geboren op 1 april 1929 in Brno. Hij schreef als student al gedichten. In 1967 werd zijn eerste roman met de titel De Grap gepubliceerd Ludvik, de hoofdpersoon in het boek schrijft aan een medestudente een schertsend bedoeld briefje met de tekst ‘Optimisme is opium voor het volk! Een gezonde geest stinkt naar domheid! Lang leve Trotski!’ Het briefje komt in handen van de autoriteiten. In dictaturen, zoals het Stalinistische Tsjecho-Slowakije van 1950, worden politiek getinte grappen niet gewaardeerd. Het briefje belandt bij de partijafdeling van de school en het leven van Ludvik verandert voorgoed.

Niet langer Tsjecho-Slowaak

Ook Kundera’s leven verandert meermalen mede door het regime, onder meer als zijn debuutroman in 1968 verboden wordt. In 1975 verhuist hij vanwege een leeropdracht naar Frankrijk. In ’79 wordt hem mede naar aanleiding van zijn roman ‘ Het boek van de lach en de vergetelheid, het Tsjecho-Slowaaks staatsburgerschap ontnomen. Hij wordt in 1981 Frans staatsburger, maar schrijft nog in het Tsjechisch, waaronder zijn beroemde succesroman ‘De ondragelijke lichtheid van het bestaan’. Rond 1990 gaat hij in het Frans schrijven.

Uit De ondragelijke lichtheid van het bestaan’ ... Wanneer we uitdrukking willen geven aan een dramatische situatie in ons leven, hebben we de neiging om metaforen van gewicht te gebruiken. We zeggen dat iets een grote last voor ons is geworden. We dragen de last of falen en gaan ermee ten onder, we worstelen ermee, winnen of verliezen. En Sabina – wat was er met haar gebeurd? Niets. Ze had een man verlaten omdat ze zin had om hem te verlaten. Had hij haar vervolgd? Had hij geprobeerd wraak op haar te nemen? Nee. Haar drama was geen drama van zwaarte maar van lichtheid. Wat haar ten deel viel, was niet de last, maar de ondraaglijke lichtheid van het bestaan

Tweetalig ouevre

In Frankrijk zal het tweede en laatste deel van zijn geschreven oeuvre ontstaan, met talloze essays en een half dozijn nieuwe romans geschreven in de Franse taal. Zijn laatste in Frankrijk verschenen roman uit 2014 is Het feest der onbeduidendheid.

Milan Kundera is mede door zijn stijl waarin beschouwelijkheid en beschrijving elkaar afwisselen en de daarbij horende constructies van zijn romans, een van de grote schrijvers van de twintigste eeuw. Het eerste deel van zijn oeuvre speelt zich af in en rond zijn geboorteland Tsjecho-Slowakije. Door het grote internationale succes van zijn boek De ondraaglijke lichtheid van het bestaan (1984) en de verfilming daarvan door Philip Kaufman in 1988 werd hij internationaal beroemd. Hij geniet als schrijver groot internationaal aanzien. Als hij wordt beticht van een daad van collaboratie met het Stalinistische regime in zijn jonge jaren springen elf wereldberoemde schrijvers voor hem op de bres.

In 2019 krijgt hij ook zijn staatsburgerschap van geboorte terug, in de vorm van het Tsjechische staatsburgerschap.

Toeval en het absurde

In zijn eerste vijf romans vanaf De Grap uit 1967 tot een 'De ondragelijke lichtheid' spelen de absurdistisch, wrede kanten van het Tsjechische dictatoriale systeem door alles heen. Soms op de achtergrond soms op de voorgrond.

Hoofdstukken waarin de personages en hun levens beschreven worden worden afgewisseld met essayistische hoofdstukken waarin filosofie, letteren en muziek hoofdrollen vertolken. In de romans van Kundera zijn de personages de lichamen met al hun verlangens en zijn de essays de cultuur en de geest. Die laatste zijn keihard nodig want als Nietsche god dood verklaard heeft, dan heeft de communistische dictatuur, in de Kunderiaanse wereld van het naoorlogse Oostblok, zijn best gedaan om ook wat overbleef voorgoed om zeep te helpen.

Voor de Nederlandse vertaling van zijn boeken zijn dichteres Jana Beranová die zijn eerdere boeken uit het Tsjechischs vertaalde en Martin de Haan die zijn latere boeken uit het Frans vertaalde van grote betekenis.