‘A Hidden Life’: Malick hervindt zichzelf in briljante nieuwe film

Terrence Malick maakt na drie mindere speelfilms met 'A Hidden Life' opnieuw een meesterwerk, bijna drie uur kort. Malick weet, als eerder in bijvoorbeeld zijn film 'The Thin Red Line' uit 1998,  muziek, landschap, personages, filosofie en verhaal samen te smeden tot overtuigend lyrische vertelling. Opnieuw ook is het onmiskenbare geweld uit een waar gebeurde episode uit de geschiedenis  ondergeschikt aan de drijfveren van de hoofdpersoon.

De echte Franz Jägerstatter rond 1940 op de motor  Foto filmdepot

eed van trouw aan Hitler

Gebaseerd op werkelijke personages en gebeurtenissen toont ‘A Hidden Life’ het verhaal van de jonge Oostenrijkse boer op een traditioneel Alpenbedrijfje  Franz Jägerstätter (August Diehl), die zijn innerlijke overtuiging volgt.

Jägerstätter is in 1943 opnieuw voor militaire dienst opgeroepen. Hij is dan vijfendertig jaar oud, gehuwd en heeft drie kleine kinderen. Een eed van trouw aan de Führer, de leider van het Duitse en van het ingelijfde Oostenrijkse volk, is dan standaardpraktijk. Jägerstätter weigert de eed. Hij is er in de loop van de eerste oorlogsjaren van overtuigd geraakt dat Hitler en diens regime voor alles staat wat slecht en verwerpelijk is.

Dat is begin ‘jaren 40' in Oostenrijk, zacht uitgedrukt, geen populaire opinie. De mensen die dezelfde mening in min of meerdere mate delen, die de van haat, xenofobie, complottheorieën  en superioriteitswaan doordrenkte leer van Hitler en Rosenberg afwijzen of op zijn minst deels verwerpen, houden die mening uit lijfsbehoud liever voor zich. De repressie van ieder kritisch tegengeluid is immers meedogenloos en vrijwel altijd gewelddadig. Niet voor niets zijn fascisme en nazisme tevens een leer die de wapenen en het geweld hoog in het vaandel hebben.

vergetelheid

Jägerstätter is geboren en getogen in het dorp St. Radegund waar hij zijn land bewerkt. Hij is gehuwd met Fani (Valerie Pachner). In 1943 hebben ze drie jonge dochtertjes. Ze zijn betrokken bij de hechte gemeenschap van het Alpendorp, waar de werkelijke Franz ondanks zijn anti-nazistandpunten prominent deelgenoot van is. Dan wordt Jägerstätter opnieuw opgeroepen voor militaire dienst. Hij weigert opnieuw trouw aan de Führer, wordt gevangen gezet. Hem wordt voorgehouden dat verzet zinloos is. ‘Zweer maar, het zijn maar woorden’. Zo niet dreigt dood en vergetelheid.   

briefschrijven

Niet voor niets is de titel van de film afgeleid van een prozaregel van George Eliot uit haar boek ‘Middlemarch’: het goede in de wereld is voor de helft schatplichtig aan hen die toegewijd een verborgen leven leidden –‘who lived faithfully a hidden life and rest in unvisited tombs’ en die in nooit bezochte graven rusten.

  Omslag van het boek van Gordon Zahn uit 1964

Dat ‘verdwijnen’ in de geschiedenis had ook Franz Jägerstätter kunnen overkomen zoals het miljoenen andere naamlozen overkomen is. Dat hij niet verdwenen is dankt hij bovenal aan het feit dat hij en Fani toegewijde briefschrijvers waren .

Franz’ briefwisseling met Fani tussen 1941 en 1943 was bewaard gebleven. In 1956  kwam de Amerikaanse socioloog Gordon Zahn de brieven op het spoor en bezocht ook St. Radegund. In 1964 gaf hij er een boek over uit ‘In Solitary Witness’. In 2007 werd Franz door de katholieke kerk tot martelaar verklaard. Datzelfde jaar werd de correspondentie tussen Franz en Fani gepubliceerd in 2009 gevolgd door een Engelse vertaling. Het boek van Zahn zette Malick op het spoor dat leidde naar treatment en scenario voor zijn film ‘A Hidden Life’.     

Still A Hidden Life Foto Filmdepot

altijd dat landschap

Malick wilde van het begin af aan zo dicht mogelijk bij de werkelijkheid komen en daarbij hoorde de casting van voornamelijk Duitstalige acteurs. Bij authenticiteit hoort ook de vloeiende cameravoering – gefilmd met korte lenzen die dus dicht op het gefilmde moeten zitten zeker bij de vele close-ups en die tegelijk ook het landschap – altijd dat landschap-  in al zijn grootsheid laten zien.

Het is Malick in deze film steeds om meer dan een enkel thema of motief te doen. Een van de hoofdthema's  hier is het verzet van een anonieme eenling tegen een pervers systeem. Keer op keer komt dat terug in de film, het vergeefse van het verzet van Jägerstätter en de vergetelheid die hem wacht. De andere hoofdmotieven liggen in de achtergrond van filmer Terrence Malick die van oorsprong geschoold filosoof is. In die hoedanigheid doceerde hij nog op de Technische Universiteit van Massachusetts (M.I.T) voordat hij film ging studeren. Film werd voor hem in zekere zin hetzelfde beschouwelijke metier maar dan met andere middelen: een onderzoek naar de gronden van bestaan en beweegredenen van de mens. In ‘A Hidden Life’, tracht Malick -voor zover mogelijk- en zonder veel te pychologiseren, het bewustzijn en de beweegredenen van de persoon Jägerstätter te tonen.

Een derde hoofdmotief –daarin zijn ook echo’s van Heidegger’s halfmystieke existentiefilosofie te horen-  is het verfilmen van de complexe verhouding, van verblijfsplaats, in dit geval deels een idyllische Alpenwereld, deels de uitgemergelde omgeving van gevangenis en het gerecht –met Bruno Ganz in een van zijn laatste rollen- of de kale burelen van militairen en onderzoekers. Kortom hij toont een van de dingen waar film sterk in is: de verhouding tussen mens en zijn omgeving.

de echte Franz Jägerstätter 1907-1943

stijl

Malick en zijn cameraman Jörg Widmer, begeleid door lyrische tonen van componist James Newton Howard laten het leven zien van de familie en het dorp met zijn kleine dagdagelijkse ontroeringen en frustraties. Ze tonen het als beeldenepos passend bij een verhaal over helden. Al zijn dat in dit geval helden die met hun daden leven in de relatieve verborgenheid van het verkeerde land op de verkeerde tijd.

textuur

Die stijl, typisch voor Malick, aanschouwelijk en episch, past goed bij bovengenoemde motieven –verzet, beschouwing, mens en plaats. Het is een stijl waarin het statische berglandschap in de loop van de dagen en seizoen nooit hetzelfde is en waar langzaam maar zeker de toenmalige totalitaire buitenwereld in mensen en in hun gedragingen diepere sporen achterlaat. 

Malick zo vertelt actrice Pachner, heeft een bepaalde textuur van film op het oog en hij is voortdurend op zoek naar alle elementen die daar bij horen. Maar hij heeft ook bepaalde regels: alles moet blijven bewegen.   

kritiek

Gelukkig is er ook kritiek. Criticus Richard Brody van de NewYorker vindt de film een maniëristisch zwaktebod in het oeuvre van Malick. Zowel wat de onderwerpskeuze aangaat  - sinds Spielberg’s Oscars winnende  ‘Schindler’s List’ is de nazigeschiedenis de achtergrond voor nogal wat melodrama vindt Brody-  als in de uitvoering waar de urgentie ontbreekt. Beide argumenten lijken arbitrair maar in dit geval vooral het eerste. Malick’s vroegere fascinatie met filosoof Martin Heidegger die behoorlijk fout was in de nazitijd, alsmede zijn meer private fascinatie van wat je als filmmaker vermag – meer dan het binnenharken en het vermaken van miljoenen – kunnen voldoende motivatie zijn als zijnde de thema’s die in de film ondervraagd en tot op zekere hoogte, beleerd worden. Dat de film die daaruit voortkomt momenten van grote schoonheid oplevert is dan meer dan melodrama, het is deel van de magie van cinema waar ‘A Hidden Life’, niet als enige film van Malick, deel van uitmaakt.

Dat de film voor de kritische waarnemer langs de grenzen van de kitsch balanceert doet daar niet aan af. Wie als maker die grenzen mijdt puur uit angst ze te overschrijden doet zijn eigen creativiteit te kort. Dat is de vrijheid die een creatieve maker moet nemen. Dat geldt ook voor critici. Een film is nu eenmaal niet alleen een exercitie in ideologiekritiek of beïnvloeding, het is ook vermaak. Soms komisch, soms tragisch, soms pijnlijk en in het beste geval is het een kunstwerk.

August Diehl als Franz Jägerstätter; still uit A Hidden Life  Foto ©Fox Searchlight Pictures

de werkelijkheid

Malick wilde van het begin af aan zo dicht mogelijk bij de werkelijkheid komen en daarbij hoorde de casting van voornamelijk Duitstalige acteurs. Bij dat zoeken naar authenticiteit hoort ook de vloeiende cameravoering – gefilmd met korte lenzen die dus dicht op het gefilmde moeten zitten zeker bij de vele close-ups en die tegelijk ook het landschap – altijd dat landschap-  in al zijn grootsheid laten zien.

Dat in combinatie met de muziek zoals de openingstune of ‘Hope’ beide van James Newton Howard en het geluidsbeeld met de trage bedachtzame stream of conciousness voice over –grotendeels gebaseerd op de brieven van Jägerstätter, waarbij de dialoog soms helemaal weggedraaid wordt, maken ‘A Hidden Life’ tot de monumentaal te noemen film die hij is.