'Onze Paus': Afdaling in een Poolse hel

(Door Ronald Glasbergen)

In de wereldpremière van het toneelstuk OnzePaus van Arnon Grunberg wordt vertelt van de ondergang van tweeVlamingen in postmodern Polen.Onze Paus wordt vertolkt door Wunderbaum, huisgezelschap van de Rotterdamse Schouwburg. De combinatie, Grunberg en Wunderbaum, werkt meer dan goed. Met bravoure en vindingrijk spel zetten de makers een hilarische zwarte komedie neer.

De held van het stuk is de Vlaamse neerlandicus Van Rompuy die wordt gespeeld door de bijna gelijknamige Oscar van Rompay. Hij heeft gesolliciteerd naar een plaats als writer in residence aan de universiteit van Wroclav. Tot eigen schrik en verbazing wordt hij met zijn wat zompige onderwerp, De Receptie van Hugo Claus in Polen, geselecteerd. Met een duwtje in de rug van zijn moeder, `het schijnt dat het leven daar nog goedkoop is’, besluit hij te gaan. Zijn vriendin Louise (Wine Dierickx) vergezelt hem en de rest speelt zich af in Polen.

Daar komt het Vlaamse paar terecht in een maatschappij die verscheurd wordt door de verlokkingen van het kapitalisme in zijn meest barre vorm. Die verleiding wordt consistent bestreden met alcohol en een even stevige dosis nostalgie naar het beschermende communisme.

Het decor dat Maarten van Otterdijk hiervoor heeft bedacht is van het soort halfdoorzichtige kunststof waar heftrucks gewoon doorheen kunnen rijden. Ondoorzichtig en fool-proof en dat laatste is geen overbodige luxe in deze omgeving.

De hel

Van Rompuy komt op de kinderhoofdjes van Wroclav met zijn fiets ten val. Daarna houdt het ongeluk voor hem en Louise niet meer op. Zo heeft de Poolse tandarts (Matijs Jansen) waar het wielerslachtoffer geholpen wordt, duidelijk meer aandacht voor zijn langbenige assistente (Maartje Remmers) dan voor zijn duidelijk lijdende Vlaamse patiënt. Maar dit stelt nog weinig voor met wat nog zal volgen.

Louise en haar vriend worden ontvangen in de bureaucratische academische wereld van Wroclav. De bewoners daarvan zijn hooghartig autoritair of kruiperig bescheiden, maar allen zijn ze meesters in het afwentelen van verantwoordelijkheden. Voor het overige zijn ze moralistisch, geobsedeerd door seks en door het devotie voor hun eigen Poolse Paus Wojty?a. Volkomen verknipt dus voor Noord West Europese ogen. Intussen is het voor Van Rompuy en Louise een afdaling in een wereld die ze alleen uit verhalen over het verleden kennen. Een hel waar zelfs in het hiernamaals het Katholicisme haar perverse trekken niet af kan leggen. Komisch voor de toeschouwers, tragisch voor de gevangenen van het verhaal dat in de verte doet denken aan Ubu Roi het stuk van de Franse patafysicus Alfred Jarry, ruim honderd jaar eerder, waarin hij zijn Vadertje Ubu in het verre Polonië liet huishouden.

In Polen

In 2007, in hetzelfde jaar waarin het jonge gezelschap Wunderbaum de Mary Dresselhuisprijs kreeg, verbleef Grunberg op uitnodiging in Polen. Hij schreef daar in opdracht van het Nieuwe Theater van Wroclav, dit toneelstuk. De Poolse substantie, met al haar nostalgie, katholicisme en behaagzucht, zwelgend in Oost Europese tradities moeten voor Grunberg gefundenes Fressen zijn geweest om uit te vergroten en, in de geest van Jarry, naar een tragi-komische climax te voeren. De grappen zijn goed enhardhandig en sparen derhalve academisch Polen en de Poolse Pausverering niet.

Als het stuk in Polen was opgevoerd, zou het een wonder zijn als er niet op zijn minst een peletonnetje wenkbrauwen omhoog zouden gaan in het aartskatholieke en niet van antisemitisme gespeende land.Dat gebeurde niet. Eind maart 2007 wees de directrice van hetzelfde Theater in Wroclav dat Grunberg had uitgenodigd, het stuk af. Nu vier jaar later wordt het door Wunderbaum voor het eerst als wereldpremière, opgevoerd.

Bij Wunderbaum spelen Vlaamse acteurs het centrale `Vlaamse’ koppel. Wine Dierickx, in 2009 ontving ze de Colombina theaterprijs, schmiert prachtig als Louise die zich vol under- en overstatements steeds hartgrondiger ergert aan dit vreemde land. Gastacteur Oscar van Rompay, van NTGent, is als Van Rompuy oprecht meelijwekkend. Naast hen worden de `Polen’ gespeeld door de Nederlandse acteurs van Wunderbaum. Het harde noordelijke Nederlands waarmee de `Polen‘ in OnzePaus spreken, staat zo in mooi contrast met het weelderige Vlaams van de slachtoffers.

Grote ego’s

Het zijn grote ego’s waaraan de acteurs van Wunderbaum gestalte geven. Ego’s die er bespiegelingen op na houden die zweven tussen banaliteit en filosofisch inzicht: `Misschien maakt echte liefde wel ongelukkig en is het alleen de flirt, de pornografie die gelukkig maakt’.

De orakelende tandarts van Matijs Jansen, de opgeblazen professor, de bronstige Bosnische student beiden vertolkt door Walter Bart die daarin als een vis in het water is. De altijd gewillige tandartsassistente die nietsontziende ambitie koestert om nieuwslezeres bij de TV te worden. `Veel nieuws is oorlog en oorlog maakt treurig dus zal ik me om de mensen op te vrolijken uitkleden terwijl ik het nieuws presenteer’, zo orakelt zij ongeveer. Johannes Paulus die in het hiernamaals verklaart dat je Paus wordt door gewoon het meeste over de andere kardinalen te weten. De vertalers, die zeggen nette jongens te zijn terwijl de acteurs naakt, met piemel vooruit, over de vloer dweilen.

Al is hun spel evenzeer vergroot, naast die groteske karakters, zijn de twee Vlamingen gewone mensen. Wat helpt om dat duidelijk te maken is dat beiden, in scènes waar ze samen zijn, de derde persoon gebruiken. Louise: ,,Zij vertelt hem dat het matras smerig is.'' Van Rompuy: ,,Hij zegt tegen haar dat hij een stukje gaat fietsen in de stad.'' Dat werkt. Het laat de buitenlanders in OnzePaus anders zijn dan de binnenlanders die in de ik-vorm praten. Het versterkt het gevoel van isolement.

Donker sprookje

Grunberg is atheïst en Nederlander en langs die lat lijkt de Poolse realiteit gemeten. Zonder scherp oog voor detail en humor zou dat moralistisch worden, maar Grunberg kiest voor de menselijke komedie en de theatrale mogelijkheden daarvan. Ooit speelde de schrijver met het idee om acteur te worden en geheel verdwenen is dat niet. Deze zomer stond in Am Ziel (Thomas Bernard) zelf op de planken.

Maar ondanks alle talent is Onze Paus, in dramatisch opzicht, net niet af. De laatste scènes hangen er als wat overbodige epiloog aan vast. Dat juist in die epiloog de Paus op zijn kop krijgt is zwak, dat had eerder moeten gebeuren. Het had net beter kunnen zijn, wat niet weg neemt dat de Onze Paus als tragikomische voorstelling geslaagd is. Dat komt doordat het gezamenlijk talent van de betrokkenen, acteurs en schrijver hier groter zijn dan de som der delen. Het maakt Onze Paus in deze voorstelling van Wunderbaum tot een wervelend donker sprookje is.

Rotterdam, Wunderbaum en Grunberg mogen trots zijn op dit theater.

Zie despeellijstvan Onze Paus.