Film ‘Timbuktu’: Een koe genaamd GPS

22 maart 2015 door Ronald Glasbergen

Diep in Mali, tien kilometer boven de plek waar de Niger naar het oosten buigt, ligt Timboektoe. De legendarische stad waar eeuwenlang karavanen uit het noorden aanlanden na wekenlange overtocht van de woestijn. In 2012 namen zwaar bewapende niets en niemand ontziende orthodoxe islamisten er de macht over. Gedreven door verontwaardiging over wat zij aanrichtten, maakte regisseur Abderrahmane Sissako er recent de weergaloze en uiterst actuele film ‘Timbuktu’ (2014).

Een gazelle wordt opgejaagd door salvo’s uit automatische wapens. In beslag genomen voorouderbeelden worden als schietschijf gebruikt. Het nuttige met het vrome verenigen is dat uit jihadistisch oogpunt; schietoefening en vernietiging van afgodsbeelden tegelijk. Schieten is ook ongeveer het enige plezier dat ze hebben.
 

Vernieling symbolen
Voor de islamisten die Timboektoe bezetten, staat de vernieling van symbolen die niet stroken met hun leer, hoog op het programma. En er is veel dat niet past in hun monolithische wereldbeeld. Sport, muziek en vrijwel alle cultuur inclusief die soorten islam die hen niet bevallen, worden uitgebannen. Kalashnikov en schrikbewind zijn hun instrumenten. Timboektoe, stad van zevenhonderd jaar moslim- en soefitraditie, kruispunt van karavanen, stad tussen woestijn en de vloedvlakten van de machtige Niger, is in 2012 veranderd in een openluchtgevangenis.
Het valt niet mee daar een goede fictiefilm over te maken. Niet zonder zelf in simplificatie, filmclichés of amflettisme te vervallen maar het lukt Sissako zeer goed, zonder valse emoties of manierisme.

Zuiveringen
In de film wordt de uit afgelegen streken komende Abdelkarim (Abel Jafri) de nieuwe leider van Ansar Dine die de zuiveringen in de stad door moet voeren. Sport, zang en de eeuwenoude Soefi islam worden verboden. Als de strijders een vrouw nodig hebben wordt een huwelijk afgedwongen. Soefi schrijnen worden vernield.
Sissako kent als Mauritaniër de Malinese cultuur van dichtbij. Dezelfde griots die zo’n invloed hebben gehad op de Malinese muziekcultuur klinken ook in Mauritanië op de radio. Bovendien filmde Sissako eerder in Mali, hij werkte er onder meer aan de films ‘Bamako’ (2006) en ‘La vie sur Terre’ (1998).
Geen wonder dat hij zich persoonlijk geraakt voelde toen het land in 2012, aan onderlinge verdeeldheid en strijd en vooral door de veroveringen van de islamisten van Ansar Dine, AQIM en MUJAO, ten onder dreigde te gaan.

Iman
Timbuktu geeft een caleidoscopisch beeld van het leven in Timboektoe ten tijde van de bezetting door Ansar Dine. Het gaat over de Iman van de eeuwenoude Sankore moskee in het centrum die met geduld uitlegt wat niet klopt aan de redenering van de jihadisten, ze gaan weg, maar je voelt dat de iman de slag gaat verliezen, over jongens die voetballen zonder bal, over een visvrouw die gesommeerd wordt door islamisten voortaan handschoenen en sokken te dragen. ,,Snij mijn handen maar af,” zegt ze terwijl ze de mannen met Kalashnikov’s haar mes aanreikt, ,,met handschoenen kan ik mijn werk niet doen.” Het gaat over een zangeres (Fatoumata Diawara) wier zonde is dat ze zong, in huis, ze krijgt in het openbaar tachtig zweepslagen.
Eén geschiedenis uit die velen loopt als rode draad door de film, niet toevallig die van een Toeareggezin. De zachtmoedige Kidane (Ibrahim Ahmed) woont met zijn vrouw Satima (Toulou Kiki) en elfjarige dochter Toya (Layla Waled Mohamed) in een tent in de zandduinen buiten Timboektoe.
Hij bezit acht koeien. Een koe genaamd GPS, vernield de netten van lokale visser Amadou. De visser doodt GPS. Als Kidane ervan hoort haalt hij als trotse Toeareg verhaal. Hij moet vervolgens voor de shariarechtbank van Ansar Dine komen.

Steniging
Sissako heeft deze film uit bewogenheid en verontwaardiging gemaakt, dat wordt onmiskenbaar duidelijk als je zijn tekst bij de film voor het Filmfestival van Cannes 2014 leest. Hij beschrijft daar een waargebeurd verhaal van een ouderpaar met twee kinderen in Noord Mali, wier misdaad was dat ze niet getrouwd waren. De video van hun steniging wordt vervolgens door aanhangers van fundamentalisten online gezet.
‘Timbuktu’ aka Le chagrin des oiseaux is een verbluffende en prachtige film. Zijn magnum opus ware het niet dat eerdere films van Sissako er ook mogen zijn. De muziek van onder meer Masul Kalifa Ould Eid en Fatoumata Diawara, is een genot en misschien niet alleen voor de liefhebber. ‘Timbuktu’ wordt gebalanceerd en aangrijpend vertelt; het drama sluit perfect aan bij de geschiedenis. Als deze film toevallig de prijzen krijgt waarvoor hij genomineerd is, acht César’s en een Oscar - voor beste buitenlandse film - dan zou dat niet onverdiend zijn.
De film kreeg zeven César’s, de Franse Oscars, en dat is volkomen verdiend.

Timbuktu gaat op 26 maart in de Nederlandse bioscopen in première.