Melancholia: Vernietiging en verlossing

19 augustus 2011 door de Redactie

(Door Ronald Glasbergen)

Een nieuwe Von Trier (1956) is iets om naar uit te zien. In de film Melancholia, die op 25 augustus in de Nederlandsebioscopen in première gaat,worden alle misère en leed in de wereld in één klap opgelost. Een meesterwerk. Lars von Trier, die in mei het filmfestival van Cannes uitgesmeten werd, is inmiddels al weer aan zijn volgende film bezig.

Prachtige beelden

In feite vertelt het beeldschone intro van de film alles over de gezichtpunten van de film, een verbrandend winterlandschap van Pieter Bruegel de oudere, een paard dat neerzijgt op het gras, een grote planeet die de kleine Aarde dreigt te verzwelgen, alles: dat die catastrofe onvermijdelijk aan alle waarde en alle hoop een eind maakt, maar dat de gruwelijke schoonheid ervan is dat het einde ook verlossing biedt. Die tegenovergestelde gezichtspunten zijn die van de zussen Claire (Charlotte Gainsbourg) en Justine (Kirsten Dunst).

Claire en haar welgestelde echtgenoot John (Kiefer Sutherland) stellen een immens landgoed ter beschikking voor het huwelijksfeest van Justine.

Behalve enkele zinspelingen op het verleden van Justine, lijken de voortekenen voor het huwelijk gunstig. Een aardige, invoelende bruidegom Michael (Alexander Skarsgard), een schare dierbare en goed gestemde gasten, een schitterend landgoed, inclusief de nader komende planeet Melancholia, die een volgens alle geleerden uniek maar voor de Aarde ongevaarlijk natuurfenomeen is.

Het huwelijk zal op het landgoed voltrokken worden en terwijl de toespraken weerklinken en moeder Gaby en dochter Justine in oude schuldbeladen patronen vervallen, vraagt Claire aan haar zuster Justine niet weer uit de band te springen. Maar natuurlijk gebeurt juist dat.

Met veel liefde voor dialoog en filmisch detail filmt Lars Trier - het Von voor zijn naam is een hommage aan filmmaker Erich von Stroheim - de feestelijkheden rond het voortijdig mislukkende huwelijk. Het zijn prachtige tableaus, een meesterfilmer, waardig zoals eerder en later ook de beelden van de naderende apocalypse dat zijn. Justine probeert middels een huwelijk te ontsnappen aan haar depressies en wordt zelf een vluchtende bruid.

Von Trier schept uit haar vergeefse ontsnapping prachtige beelden vol verwijzingen naar andere kunstwerken zoals Millais’ schilderij van Ophelia en Shakespeare’s Hamlet. De casting sluit bij die verwijzingen aan. Ironisch als bij Kiefer Sutherland die in de TV serie 24 met regelmaat de wereld redt en meer rechtlijnig in het geval van Charlotte Gainsbourg (Antichrist) en John Hurt (Dogville), maar ook bij Charlotte Rampling die hoofdrolspeelster is in een van Von Trier’ s favoriete films, The Night Porter (1974) over een bewaker en diens slachtoffer.

Te oppervlakkig?

Meermalen heeft Von Trier zich erover beklaagt dat film –meest- niet kan tippen bij serieuze literatuur. Dat film langs de oppervlakte scheert en nergens de diepte ingaat. Hij was bang dat zijn Melancholia anders dan zijn onvolprezen meesterwerk Antichrist (2009), te glad en daardoor te oppervlakkig zou kunnen zijn. Maakte Von Trier daarom in Cannes zijn aanstootgevende grappen?

Feit is dat hij dergelijke opmerkingen eerdere gemaakt heeft (interview Der Zeit in 2005), feit is dat hij had kunnen weten dat hem zoiets in Cannes niet in dank zou worden afgenomen. Feit is ook dat Melancholia gladder is – en ondanks de onevenwichtigheid van zijn hoofdpersoon - als film meer uitgebalanceerd dan Antichrist. En meer nog dan die film is Melancholia hier en daar beeldschoon. Von Trier is intussen nooit bang geweest van mooie plaatjes. Niet voor niets is hij bewonderaar van de Italiaanse filmer Visconti (1906-1976) in wiens oeuvre de visuele esthetiek en de vertelling van films, van La Terra Trema (1948) tot L’ Innocente (1976), hand in hand gingen.

Daarnaast is Von Trier nooit bang geweest voor schandaal en dat heeft zijn talent niet in de weg gezeten. In hetzelfde Cannes kreeg Von Trier in de Gran Prix in 1996 voor Braking the Waves,ontving hij in 2000 de Gouden Palm voor beste film (Dancer in the Dark) en kreeg in mei jongstleden Kirsten Dunst voor haar rol in Melancholia een Gouden Palm voor beste vrouwelijke lead. Dogma oprichter Von Trier had toen als persona non grata het festival al verlaten.

Een winter die in brand staat

Speelt Kirsten Dunst als Justine in Melancholia het alterego van de bewezen provocateur Lars Von Trier? De man die zijn Koninklijke titel teruggaf omdat hij het Deense koningshuis te dom zou vinden? De man die wellicht katholiek werd om de protestantse meerderheid in Denmarken te ergeren (Der Zeit 2005)? Liet Von Trier in zijn Melancholia zijn eigen neiging tot depressie de vorm van een zwerfplaneet aannemen waarmee hij de Aarde voorgoed tot interplanetair gruis vermaalt en daarmee zijn eigen verlossing bewerkt?

Het kan en het zal ten dele waar zijn, maar wie interviews met de filmmaker leest en zijn films bekijkt, beseft ook dat de werkelijkheid van juist deze filmmaker, net als de meeste andere werkelijkheid, genuanceerder, chaotischer en gecompliceerder is.

De filmmaker die in steeds hoger tempo lijkt te gaan filmen, uit kunstzinnige nooddruft of – zoals hij zelf zegt – om zijn depressies op afstand te houden, heeft een nieuwe film gemaakt die op meerdere manieren te denken geeft.Het is de ondergang van de wereld vanuit het perspectief van twee vrouwen, begeleidt door muziek uit de Duitse romantiek – Wagner. Literatuur speelt meestal geen muziek af, roept beelden van binnen uit op maar toont ze niet. Melancholia is auteurscinema waarin schrijver en filmer samenvallen, ze toont zoals film eigen is, beelden, maakt ze hoorbaar, geeft ze betekenis.

Voor de melancholicus is, in theorie, de zomer niet anders dan een winter die in brand staat. Voor de filmmaker Von Trier is dat brandende winterlandschap van Bruegel slechts één van de vele beelden die hij gebruikt in zijn film. De meester-filmmaker en vakman Von Trier laat nergens het verhaal de film over nemen, elke scene is precies afgemeten, past in het ritme van de film, wordt vrijwel nergens plat. Het vakmanschap van Von Trier blijkt ook uit het schijnbare gemak waarmee hij de steeds meer mislukkende huwelijkspartij neerzet. Invoelend met knappe dialogen – bijna literatuur - maar dat is het niet.

Het is film en daar heeft Von Trier genoeg aan.