Het gevaar van het niet-denken

04 mei 2013 door Ronald Glasbergen

Filmrecensie ‘Hannah Arendt’ (Von Trotta: 2012)

De film portretteert Hannah Ahrendt gespeeld door Barbara Sukova in de periode 1961-1964. Ze verslaat als verslaggever voor The New Yorker het proces tegen nazi-overste Eichmann. Kort daarvoor, in 1960, heeft de Geheime Dienst van de jonge staat Israel voor ophef gezorgd. Met een illegale actie heeft ze oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann in Buenos Aires van straat geplukt en naar Israel ontvoerd. Hij zal vervolgens in Jeruzalem terecht staan.

Het proces tegen Eichmann is lang. Het zal uiteindelijk 121 dagen duren. De artikelen van Arendt laten op zich wachten. Als ze uiteindelijk verschijnen, slaan ze in als een bom. Haar verslaggeving van ‘het beest’ Eichmann als een alledaagse man die niet goed in staat was om over zijn daden na te denken, maakt diepe emoties los. Hannah Arendt wordt overspoeld met zowel loftuigingen als met de ergste scheld- en dreigbrieven.

Bewogen leven
Voor Margarethe von Trotta (Berlijn 1942) lag het aanvankelijk niet voor de hand dat de film over de Eichmann periode in het leven van Hannah Ahrendt zou gaan. Hoe meer ze zich echter in het leven van Arendt verdiepte, des te meer ze vond dat alles zich daar samenbalde.
Hannah Arendt was geboren aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. In de jaren twintig studeerde ze bij later beroemd geworden denkers als Edmund Husserl en Karl Jaspers. Met de zeventien jaar oudere existentiefilosoof Martin Heidegger, heeft ze een drie jaar durende liefdesrelatie. Ze voltooit haar studie in 1928 en werkt daarna onder meer als journalist.
In 1933 wordt haar mentor en voormalige minnaar Martin Heidegger lid van de Nazi-partij en krijgt Edmund Husserl de eerste chicanes op de universiteit te verwerken vanwege z’n joodse afkomst.

Schrikbeeld
Voor Hannah moeten dergelijke gebeurtenissen een schrikbeeld geweest zijn. Ze wijkt uit naar Frankrijk. Daar werkt ze onder meer voor een joodse hulpverleningsorganisatie. Ze werkt samen met Walter Benjamin en ontmoette de politiek activist Heinrich Blücher (Axel Milberg), met wie ze in 1940 zal trouwen.
Een paar maanden na hun huwelijk worden Hannah en Heinrich Blücher door de Fransen geïnterneerd. Arendt zou er later sarcastisch over zeggen: ,,Mensen worden door vijanden in een concentratiekamp gezet en door vrienden in een interneringskamp.’’
Blücher en Ahrendt weten aan het kamp te ontkomen en vluchtten via Spanje en Portugal naar Amerika. Ze gaan in New York wonen en raakt bevriend met Mary McCarthy (Janet McTeer). Arendt werkt er opnieuw als journalist. In de jaren na de oorlog reist ze voor hulporganisaties regelmatig naar Europa en Palestina.
In 1951 verschijnt haar beroemd geworden boek over de totalitaire dictaturen van Nazi-Duitsland en Sovjet-Rusland. Een paar jaar later krijgt ze een aanstelling bij Brooklyn College.

Proces
In 1961 wordt Hannah Arendt wordt door het blad The New Yorker gevraagd om in Jeruzalem het strafproces tegen nazi Adolf Eichmann te verslaan. Ze schrijft er een vijftal artikelen over.

,,Hoe langer je naar Eichmann luisterde,” schrijft Ahrendt, ,,hoe duidelijker het werd dat zijn onvermogen om te spreken verbonden was met zijn onvermogen om […] vanuit het standpunt van iemand anders te denken.”
Haar reportages over ‘de banaliteit - de alledaagsheid- van het kwaad’. worden gelezen als verontschuldiging voor de schuld van Eichmann. Bovendien wordt haar verweten dat ze het Joodse bestuur in door Duitsers bezette gebieden onterecht aanvalt. Haar tegenstanders verwijten haar dat ze de schuld van de daders van de meest verschrikkelijke oorlogsmisdaden afzwakt door het banaal en alledaags te noemen.
Daarmee zou ze Eichmann en plaatsvervangend een hele categorie oorlogsmisdadigers van hun eigen verantwoordelijkheid ontheffen. Het argument snijdt diep en doet pijn. Arendt verliest er een aantal van haar beste vrienden door.

Portret
Von Trotta die eerder films maakte over sterke historische personages zoals Rosa Luxemburg, de zusters Ensslin (Die Bleierne Zeit) en Hildegard von Bingen, vertelt graag over werk èn liefde en leven van haar protagonisten. Beter als in voorgaande films slagen de regisseur en haar hoofdrolspeler daar hier in. Ze weten zowel de gedreven publiciste als de mens Arendt tot leven te wekken.
Sukova zet een gedreven maar ook warme en sociale Hannah Arendt neer. Axel Milberg is goed als haar man Heinrich en de bijrollen van Hannah ’s vrienden Mary McCarthy (Janet McTeer), Kurt Blumenfeld (Michael Degen), Hans Jonas (Ulrich Noethen) zijn sterk bezet. Er wordt zo een boeiend portret geschreven van een groot denker die bovendien de belangrijkste verslaggeefster van ‘het proces van de eeuw’ was.