Films uit Engeland, Turkije en Rusland

De film ‘Under the Skin’ (2013) van de Britse
regisseur Jonathan Glazer gaat over een onaardse vreemdeling die elke
vorm, ook de menselijke, tot in bijna perfectie aan kan nemen. Zijn/haar
taak is het mannen mee te lokken. Mensenvlees ‘vodsel’ wordt op de
planeet waar zij vandaan komt als delicatesse beschouwd.
De
vreemdeling gespeeld door Scarlett Johansson spreekt en is gekleed als
bewoonster van Glasgow, rijdt in een grote witte Van en is mooi, wat
haar jachtresultaten ten goede komt.
De film is het sterkst op de
momenten waarop de documentaire werkelijkheid de fictie kruist:
winkelend publiek, volvette volksvrouwen met sigaret op de lip op
straat, luidruchtige Glasgow-Ranger aanhangers in de buurt van het
stadion of op het moment dat de verleidelijke maar dodelijke
hoofdpersoon zich mengt tussen volksmeiden in een buitenwijk van Glasgow
op weg naar de disco. Het zijn scènes waar filmmaker de grens tussen
fictie en documentaire observatie opzoekt.
Het spelen met die grenzen om met de verschillende mogelijkheden filmisch een verhaal te vertellen wordt nog spannender versterkt door de sciencefictionachtige omkadering. Alles wordt beleefd vanuit het point-of-view van een onaards wezen dat alleen maar een verlokkelijke vorm heeft aangenomen om mannen op te doen lossen voor een doel dat in de film geen naam noch uitleg krijgt. Dat laatste is een goede keuze evenals het feit dat niemand in de film een naam krijgt, ook het buitenaardse personage dat gespeeld wordt door Scarlett Johansson niet.
Anders was dat in het gelijknamige boek van de in Den Haag geboren Australiër Michel Faber. Daar had de protagonist nog een naam: ‘Isserley’. Scriptschrijvers Campbell en Jonathan Glazer, tevens regisseur, besloten echter de backstory zo veel mogelijk aan de fantasie van de kijker over te laten. Ook het bovengenoemde mensenvlees het ‘vodsel’ wordt nergens genoemd.
Ze maken van die weglating een van de sterkere kanten van de film. Samen met de –gevaarlijk- verleidelijke protagonist en de grimmige Schotse werkelijkheid die door de film heen marcheert en die meer doet denken aan films van Ken Loach of Michael Apted, zit de kracht van de film in de curieuze combinatie van die drie elementen. Van een vervreemdende geluidstrack van Mica Levi voorzien en mooi gefotografeerd door cameraman Daniel Landin. Denk aan Von Trier’s Schotland uit ‘Breaking the waves’ (1996), denk aan ‘Stalker’ van Tarkovski (1979) minus de dialoog.
Het zijn de contrasten van sociaal realisme en de filmische weglatingen, het mooie Schotse meisje/de alien die naar Tommy Cooper op televisie kijkt, de alien die praat met een andere vreemdeling in de vorm van een om het vlees opgepikte mismaakte jongeman, die ‘Under the Skin’ bijzonder maken. Misschien dat Bazin en Truffaut zouden twijfelen, Jean Luc Godard vermoedelijk niet, voor hem zou dit een auteursfilm zijn.
‘Under the Skin’ ***
De Turkse film ‘Winter
Sleep’ (2014) van Nuri Bilge Ceylan pendelt tussen de stilte van het
landschap en de lange gesprekken die de 60 jarige acteur-in-ruste Aydin
(Haluk Bilginer) voert met zijn zuster Necla (Demet Akbag) en zijn vrouw
Nihal (Melisa Sözen) en verder met wie maar voorbijkomt. Aydin woont
met zijn gescheiden zuster en zijn veel jongere vrouw in zijn hotel dat
is uitgehouwen in de tufsteen van Cappadocië, in centraal Turkije. De
bewindvoering van het hotel en het innen van de huren van ander bezit
laat hij over aan zijn majordomus Hidayet (Ayberk Pekcan).
Niet voor
niets is het leven van Aydin door de filmmakers naar verhalen van
Tsjechov gemodelleerd. In het begin zien we Aydin op afstand toekijken
hoe Hidayet een van zijn huurders de trotse deugniet Ismail (Nejat
Isler) de pan uitveegt.
Aydin leeft anno 2014 ongeveer zoals de
Russische landadel in het midden van de 19e eeuw leefde. Aydin heeft
zijn leven op de rails hij is een man van de wereld en legt zich nu toe
op het schrijven van een boek over het Turkse theater. Maar juist in het
begin van deze winter stapelen de spanningen zich langzamerhand op.
Dan
zijn er de lange gesprekken met Necla en later ook met Nihal over haar
filantropische werk. Maar ondanks dat blijft Aydin uiterlijk onaangedaan
verzonken in zijn superieure binnenwereld.
Dat gaat goed tot het begin van de winter komt en een steen zijn blik op de buitenwereld even doet barsten. De aanraking met de buitenwereld komt even onverwacht als hij uiteindelijk noodzakelijk lijkt te zijn om het cocon van de Turks-Tsjechoviaanse zekerheid te doorbreken. Deel van die zekerheid is ook het landschap met zijn typische tufsteenkegels en duizenden jaren oude grotwoningen en de met sneeuw bedekte steppen, al lijkt dat landschap tegelijk een alibi om mooi en nauwkeurig te kunnen vertellen wat over verschillende vormen van trots en van menselijke afhankelijkheden.
Het is november als de film begint, het is midden februari als de film eindigt. Het is een winter waarin kleine gebeurtenissen het leven van de hoofdpersonen Aydin, Nihal en Ismail diep beïnvloeden. Het landschap de passanten en de sfeer, filmmaker Nuri Ceylan en zijn vrouw Ebru Ceylan die het verhaal schreven nemen de tijd het landschap en de misverstanden die bij elk leven horen als uitgangspunt, en geven die meedogenloos en vol mededogen gestalte.
Filmauteur Nuri Bilge Ceylan kreeg er in Cannes 2014 terecht een Gouden Palm voor.
‘Winter Sleep’ ****
In
de film ‘Leviathan’ van Andrey Zvyagintsev uit 2014 komen ver weg van
Moskou, aan de kust van de Barentszzee, de versies van Job, Melville en
Hobbes samen. De Bijbelse versie waarin de dorpspriester en hoofdpersoon
Nikolaj (Aleksey Serebryakov) in het uur van diens diepste duisternis
vertelt over Job uit de Bijbel die zich verzoende met zijn lot.
De
Moby Dick versie in de vorm van een reusachtig wit uitgebeten
walvisskelet op een verlaten strand in de Barendtszzee waarbij de mensen
die Nikolaj het meest nabij staan, zijn geliefde Lilya (Elena Lyadova),
zijn zoon uit een eerder huwelijk Roma (Sergey Pokhodaev), troost
zoeken als het niet botert met Nikolaj en diens Slavische drankzucht.
En
tenslotte de hier ver verwijderde en daardoor uitgemergelde centrale
staat die toestaat dat lokale potentaten, als het hen zo uitkomt, een
Hobbesiaans schrikbewind uitoefenen.
Vadim Sergeyich (Roman
Madyanov) de burgemeester van de stad regeert als een potentaat. Hij
heeft alle magistraten, het hoofd van politie en de rechter van de
lokale rechtbank in zijn zak. Samen met zijn lijfwachten maakt hij de
dienst uit. Als hij zijn oog laat vallen op de plaats waar het huis van
Nikolaj staat lijkt niets de burgemeester en diens lijfwachten tegen te
kunnen houden.
Maar Nikolaj krijgt hulp van zijn oude vriend Dima
(Vladimir Vdovichenkov) die nu jurist is in de hoofdstad. Hij logeert
bij Nikolaj en Lilya, diens jonge vrouw en Nicolaj’s zoon uit een eerder
huwelijk Roma. Samen hopen ze in een rechtszaak de macht van Vadim
Sergeyich te keren.
De leviathan uit de titel is dus, behalve het mythische zeemonster uit het Oude Testament waarmee Job op de proef gesteld wordt en behalve de obsessie van kapitein Achab uit ‘Moby Dick’ met de witte walvis, ook de ordebrengende ‘staat’ van Thomas Hobbes die hij beschreef in zijn in 1651 gepubliceerde ‘Leviathan’.
Zonder de staat die het monopolie op rechtspraak en geweld bezit valt het leven uiteen in willekeur, heerst het recht van de sterkste en voert dat volslagen anarchie tot een oorlog van allen tegen allen. De Russische provincie is daar, je zou ook Congo of Somalië kunnen noemen, een proeve van.
Het verhaal heeft een plot zonder oplossingen een plot zoals we dat van tragedies kennen, traag waar het traag moet zijn en snel waar het moet en sterk genoeg om de aandacht vast te houden. Het won de prijs voor het beste script in Cannes. Na ‘The Return’ ook al een goede film van dezelfde maker uit 2003 kan je met deze film met recht zeggen dat Zvyagintsev zich definitief ontpopt heeft tot een groot filmverteller.
‘Leviathan’ ****
‘Under the Skin’, ‘Winter Sleep’ en ‘Leviathan’ draaien in Lantaren/Venster aan de Otto Reuchlinweg 996 te Rotterdam.