Tjeu Strous: ‘Hannema’s universum’

25 maart 2015 door de redactie

De kwestie ‘Goed of fout in de oorlog’ blijft telkens weer opduiken. Ook al is de Tweede Wereldoorlog in Europa inmiddels 70 jaar geleden tot een einde gekomen.
Zo is nu actueel de discussie over ‘de muur van Lunteren’. De muur waarvoor Mussert zijn speeches hield op de Landdag van de NSB. Afbreken of juist behouden?

Men neigt inmiddels naar het laatste. Immers de muur is een van de weinige ‘aandenkens’ in de publieke ruimte van ons land aan het bestaan van de NSB een organisatie die hoe dan ook tot onze vaderlandse geschiedenis behoort, hoe pijnlijk dat ook is.
Ook op de tentoonstelling ‘Geaarde Kunst’, recent geopend in het Museum Arnhem, komt die vraag prominent aan de orde. Geaarde kunst is kunst door de ‘Nederlandse’ overheid goedgekeurd en aangekocht tijdens de bezetting. Het begrip staat in tegenstelling tot ‘ontaarde kunst’ (‘Entartete Kunst’).
 

Ook in het pas uitgekomen boek van Tjeu Strous ‘Hannema’s universum’ over de oorlogsjaren van Dirk Hannema (Batavia 1895 - Wijhe, Overijssel 1984) komt deze vraag eveneens indringend aan de orde.

Boymans
Dr. Dirk Hannema, directeur van het Museum Boymans van Beuningen van 1921 tot 1945 verkeert in de vroege maanden van 1940 op 44-jarige leeftijd op het toppunt van zijn carrière.
Met zijn ‘dwingende charme’ en zijn intense contacten met de havenbaronnen wist hij een vloed van schenkingen voor zijn museum te verwerven.
En die collectie had eind jaren twintig al zo’n omvang bereikt dat het toenmalig onderkomen het Schielandhuis veel te klein werd. Nieuwbouw was noodzakelijk. Die werd gerealiseerd tussen 1929 en 1935 door de gemeentearchitect ir. A van der Steur. Zowel in de landelijke als in de internationale pers werd over het lichte, bakstenen gebouw met de sierlijke toren de loftrompet gestoken.
Hannema zelf werd eveneens alom geprezen, toen hij met zijn ‘onfeilbaar kennersoog’ een onbekend topwerk uit de zgn. ‘vroege periode’ van Johannes Vermeer had weten te ontdekken: de Emmaüsgangers... Aangeschaft dankzij een genereuze gift van vier ton van havenbaron Willem van der Vorm.

Vervalsing
De andere grote mecenas van het museum, de havenbaron Daniël George (DG) van Beuningen, droeg niet bij. Hij vond ‘de Emmaüsgangers’ maar een matige voorstelling. Daar zou hij helaas meer dan gelijk in krijgen. Na de oorlog bleek het een vervalsing, een echte Han van Meegeren….
In 1938 werd Hannema tot Officier in de Orde van Oranje Nassau benoemd. Daar was hij heel trots op, want hij was zeer koningsgezind. Bijzonder ingenomen was hij ook met zijn benoeming in 1939 tot eredoctor in de Kunstgeschiedenis door de universiteit van Utrecht.
En toen brak de oorlog uit...
Vijf jaar later zou dezelfde Dirk Hannema in Rotterdam op straat gearresteerd worden als ‘collaborateur’ en overgebracht naar het bewakingskamp Vianda in Hoek van Holland, alwaar hij dwangarbeid moest verrichten.
Ook werd hij ontslagen als directeur van het Boymans en moest hij zijn koninklijke ridderorde waaraan hij zo gehecht was inleveren.
Hoe kon Hannema zo diep vallen?

Jeugd
De sleutel daarvan moet in zijn jeugd worden gezocht. Dirk Hannema werd geboren in Batavia als zoon van Dirk Hannema sr en jonkvrouw Hermine Elise de Stuers. In 1900 repatrieerde het gezin en ging wonen in Den Haag.
Dirk Hannema had een sterke band met zijn moeder, afkomstig uit een hoog adellijk geslacht met een lange, kunstzinnige traditie. Mevr. Hannema-de Stuers, grande societydame te Den Haag, volgde ijverig cursussen esthetica bij de toen fameuze kunstkenner H.P. Bremmer. Ook was zij dik bevriend met Adam Bredius, de andere fameuze kunstpaus in die tijd.
In deze omgeving kon het niet uitblijven of het esthetisch aangelegde kind Dirk raakte geheel en al gegrepen door de kunst, de beeldende kunst.
Als zeventienjarige gymnasiast kocht hij zijn eerste schilderij. Het bleek na schoonmaak een echte Jongkind te zijn! Hannema’s carrière als (verwoed) kunstverzamelaar was begonnen.
Hij ging vervolgens kunstgeschiedenis studeren in Utrecht bij prof. Vogelsang, die hem nog tijdens zijn studentzijn aanbeval als medewerker bij Schmidt Degener, de directeur van Boymans. Want Hannema had volgens Vogelsang wat hij zichzelf ook toedichtte, ‘een onfeilbaar oog’ voor kunst.

Roeping
Voor zo iemand is een wetenschappelijke studie kunstgeschiedenis eigenlijk onbelangrijk. Je ziet het of je ziet het niet! Toen Schmidt Degener vervolgens benoemd werd tot directeur van het Rijksmuseum volgde Hannema hem op.
Hannema was eigenlijk alleen geïnteresseerd in kunst. Kunst was zijn leefwereld. Zijn roeping. Hij noemde zich met de kunst getrouwd. Hij is dan ook zijn hele leven vrijgezel gebleven.
In die zin is de titel van het boek van Tjeu Strous ‘Hannema’s universum’ goed gekozen. Van zaken buiten de kunst had Hannema inderdaad geen verstand of wilde dat niet hebben.
Daarnaast was hij een typisch museumdirecteur. Dat is een autoritair beroep (alleen scheepskapiteins en chirurgen zijn meer autoritair). Ook heden ten dage nog. Men kan in het Boymans-van Beuningen bv altijd goed zien wat de esthetische voorkeur van de fungerende directeur is. Want daaraan raakt alles ondergeschikt.
Een voorbeeld; onder Crouwel een design man rukte de design zaal na zaal op, onder Dercon werd dat weer teruggedraaid. Toen werd het toverwoord Gesamtkunst.

Nieuwe Orde
Hoe dan ook, de combinatie ‘weltfremdheid’ en autoritaire persoonlijkheid maakte Hannema in 1940 voor de aantrekkingskracht van de ‘Nieuwe Orde’ zeer gevoelig.
Hannema beleed zijn voorkeur voor de door de Duitsers gepropageerde Nieuwe Orde niet alleen in woord en geschrift. Hij trad toe tot de Nederlandsche ‘Kultuurraad’ die de kunstenaarsgilden overkoepelden, later de Kultuurkamer genaamd. Van deze Kultuurkamer moesten alle kunstenaars verplicht lid zijn.
Hannema schikt zich niet alleen in de Nieuwe Orde hij ging zelfs verder.
Toen begin 1943 Mussert een soort van regering mocht vormen trad Hannema toe als Gemachtigde voor het Museumwezen.
Na de oorlog verdedigde hij zich door te stellen dat hij daardoor het Koninklijk bezit had weten veilig te stellen. En inderdaad, van het Koninklijke bezit is vrij weinig de Duitse grens overgegaan.
Alleen Prins Bernhard bleef Hannema levenslang haten omdat Hannema de prinselijke collectie jachttaferelen als cultureel onbelangrijk had bestempeld - wat zij waarschijnlijk ook was – gevolg was wel dat zij naar Duitsland is afgevoerd en aldaar spoorloos is verdwenen.

Tribunaal
Ook had hij als gevolmachtigde, zo stelde Hannema, iets kunnen doen voor kunstenaars die in gevangenschap waren geraakt of in de Arbeidsdienst. En inderdaad heeft hij een aantal kunstenaars waaronder als bekendste geval Aad de Haas uit Duitse handen weten los te praten.
Het tribunaal van Rotterdam (een instituut van bijzondere rechtspleging) vond het onvoldoende excuus voor zijn collaboratie en veroordeelde hem tot acht maanden detentie.
Gevolg: hij werd onmiddellijk uit kamp Vianda ontslagen want, hij zat daar al een jaar en twee maanden wat blijkbaar onbekend was bij het tribunaal.

Hannema trok zich terug uit Rotterdam. Laatstelijk op het kasteel Neijenhuis in Wijhe, te midden van zijn omvangrijke privé kunstcollectie. En daar is hij in 1984 gestorven.
Het kasteel Nijenhuis is thans museum.

Tjeu Strous, ‘Hannema’s universum’, uitgave Ad Donker, Rotterdam
ISBN nummer 97 890 6100 691 6, prijs: € 27,50