Bij Rembrandt komt het licht van binnen, bij Vermeer komt het van buiten
Vermeer is fotograaf avant la lettre. Hij is schilder van licht én hij is miniaturist met een geweldig oog voor detail en stof. Alle kijken is licht en voor die immense rijkdom aan detail moet je nu eenmaal de schilderijen van dichtbij kunnen bekijken. Er staat in de tentoonstelling in het Rijksmuseum een hekje om de bezoeker op afstand te houden. Begrijpelijk bij al dit verzamelde schilderijen kapitaal. Maar in een daling van de golfslag van de menigte lukt het wel. Zo'n daling duurt in deze volle tentoonstelling - alle kaarten zijn uitverkocht- nooit langer dan een seconde of tien. Behalve bij de beroemdste schilderijen, Melkmeisje, Meisje met de Parel, die worden op op elk moment door een menigte elkaar verdringende toeschouwers in beslag genomen.
Muziek
In zijn beste schilderijen, die als vrijwel volmaakt harmonisch aanvoelen - de anekdotische vertelling - het licht van de late ochtend - details en geheel in natuurlijk en meditatief evenwicht - voel je Vermeer raken aan de fotografie, die kunstvorm die door lenskrommingen, lichtopening en brandpuntsafstand een soort objectiviteit aan het beeld lijkt te verlenen. Dan zie je behalve de gedreven en uiterst begaafde ambachtsman, de schepper van het ultieme moment van vrouwelijke schoonheid en licht, de schilder tegelijk van een ideaal binnenhuiselijk Holland in de 17e eeuw en het transcendente, het vergankelijke moment, zoals de muziek dat kent.
Licht
Maar als je goed kijkt en juist de blik dichtbij maakt dat mogelijk, zie je naast de enorme scherpte en helderheid van details en kleur ook de onscherpten. Onscherpte die typisch is voor de fotografie waar de lensafstand en opening de verdeling van scherpte over de diepte van het afgebeelde tafereel bepalen. Sfumato wordt het wel door kunsthistorici genoemd. De Mona Lisa is het beroemdste voorbeeld. Da Vinci was met veel bezig, ook met optica en licht, maar het licht in zijn Italië is een licht met andere context dan dat van Vermeer. Als de Rotterdamse Amerikaan Willem de Kooning het over het trans-Atlantische licht heeft bij zijn atelier in de Hamptons bij New York, heeft hij het naast Ruisdael en Haagse school over Rembrandt en Vermeer. Hollands licht hebben beiden gemeen maar daar houdt de vergelijking op.
Straatrumoer in de verte
Bij Rembrandt komt het licht van binnen, bij Vermeer van buiten. Vermeer schildert zo lijkt het, geen sfumato - zoals de niet te onderschatten meestervervalser Han Van Meegeren wel deed - Vermeer lijkt al nadrukkelijker dan veel van zijn collega's in Noord en Zuid-Europa in die tijd op zoek naar de lensonscherpte die de fotografie anderhalve eeuw later zou ontsluiten. Vermeer op zijn best is behalve meesterlijk schilder van licht en een verstilde wereld, waar je het Delftse straatgeruis van de 17e eeuw hoort binnenkomen, tevens een ontdekker. Daarin heeft hij weer meer met Da Vinci gemeen. Vermeers schilderijen zijn een tijdmachine. Die zijn door hun aandacht en verwondering over wat het licht vermag de motor was van een unieke Hollandse schilderkunst.
Vermeer De Luitspeelster Bld. Johannes Vermeer / courtesy Rijksmuseum
Voor altijd
43 jaar oud werd Johannes Reyniersz. Vermeer in oktober 1675. Het zou zijn laatste verjaardag worden. Het waren slechte tijden, de kunstmarkt was ingestort. Johannes Vermeer had tien kinderen, 15 december 1675 overleed Vermeer. 150 jaar later, er was een eeuw van Aufklärung en rationele kennisvorming overheen gegaan, voerden eerste experimenten tot de fotografie, de lens- en vastleggingstechniek die onze wereld overstroomt. Schilders als Vermeer waren de fotografen voorafgegaan. Soms komt ook daar het transcendente terug.
"We are such stuff as dreams are made on; and our little life is rounded with a sleep," schreef Shakespeare 20 jaar voordat Vermeer geboren werd. Vermeer legde zijn 'stuff' volmaakt vast. Schilderijen om klaarwakker naar te kijken. Een beetje dringen voor het hekje dat je op afstand moet houden, hindert dan niet.
De grote Vermeertentoonstelling in Amsterdam duurde tot 4 juni 2023. In de tentoonstelling waren driekwart van alle 37 aan Vermeer toegeschreven schilderijen te zien. 650.000 toeschouwers bezochten de tentoonstelling.
.gif)
