Erasmus en Mevlana: een gedachte-experiment
In de Erasmusstraat in Rotterdam-Noord hangt een opvallend dubbelportret van Erasmus en Mevlana, gemaakt door de door de Iraanse kunstenaar Ahmad Haraji. Mevlana (1207-1273) een dichter van Perzische afkomst is in het Turkse Konya begraven. Alaattin Erdal, directeur van Time Media Group wilde in het door Unesco uitgeroepen Mevlanjaar (2007) ook in Rotterdam aandacht aan deze beroemde soefi besteden en benaderde het Historisch Museum Rotterdam. Mevlana is namelijk voor Konya, wat Erasmus voor Rotterdam is. Beide denkers worden in hun eigen cultuur gezien als belangrijke vertegenwoordigers van tolerantie, hoe sleets dit begrip inmiddels ook is.
Mevlana
Ter voorbereiding van het Mevlanajaar stelde ik de vraag: hoe zou het wereldbeeld van Erasmus er hebben uitgezien als hij de werken van Mevlana zou hebben gelezen? Erasmuskenner en emeritus hoogleraar Jan van Herwaarden zou samen met zijn Turkse collega en Mevlanaspecialist Cihan Okuyucu uit Istanbul de onderwerpskeuze bepalen. Beide hoogleraren hebben hun best gedaan en tien bijdragen geschreven die in de Hollands-Turkse krant Zaman gepubliceerd zijn en onlangs in boekvorm zijn gebundeld. Aan mijn vraag hebben ze zich niet gehouden, of misschien beter gezegd, niet gestoord. Ze schreven allebei met liefde over hun geleerden, maar tot een prikkelende dialoog kwam het niet. Dat kan ook niet in korte tijd, want je moet kennis hebben van beide denkwerelden om er iets over te kunnen zeggen. Ik denk eerlijk gezegd ook dat ze de vraag onzinnig vonden. Erasmus heeft de werken van Mevlana nooit gelezen en wat hebben we aan deze, “what if”-geschiedenis. Nu had de Turkse hoogleraar het natuurlijk makkelijker. Zijn Mevlana was al bijna tweehonderd jaar dood toen Erasmus nog een kind was.
Toch vind ik het bij nader inzien niet zo’n slecht idee. Het ging mij om de gedachte van wat me met geschiedenis als experiment aankunnen. Als we geschiedenis betekenis willen laten geven voor het heden dan is het niet verkeerd zo nu en dan eens een zijpad te bewandelen, zelfs als dat op het eerste gezicht vreemd overkomt. Het vergt vanzelfsprekend nogal wat om deze vraag te beantwoorden. Maar ik houd wel van dit soort exercities. Niet zo interessant is of het zou hebben gekund, maar het gedachte-experiment op zich. Ik kijk wat dat betreft graag naar de natuurwetenschappers, die de natuur in een laboratorium beproeven. Om de moeilijke wetenschappelijke vragen te kunnen beantwoorden, moet je gebruik maken van modellen. In de vergelijking tussen Erasmus en Mevlana gaat het niet om het wiskundige model, maar om het woord- en gedachte-experiment. De vrijheid van de gedachte reken ik tot het belangrijkste wat wij als mensen hebben. Daar hoort de expressie bij, want gedachten moeten worden geuit, in woord, geschrift en in de beeldende kunst. Dat is niet zo makkelijk, want zodra deze denkbeelden botsen met een heersende opvatting, een religieuze stroming of denkbeelden over de ideale staat, zijn er altijd tegenkrachten en die kunnen zeer krachtig zijn. Vooral als deze zich beroepen op het behoud van de eigen cultuur moeten we op onze hoede zijn.
Daarom moet een dialoog ook altijd samengaan met een verdieping van de kennis. Zoals onlangs in de Groene Amsterdammer zo mooi werd beschreven. Verdieping van kennis is een teken van beschaving, Bildung, zoals de Duitsers dat zo mooi noemen. De graad van een beschaving van een samenleving laat zich afmeten aan het aantal mensen dat gebildet ist geworden. Boeken lezen is een voldoende, maar niet een noodzakelijke voorwaarde. Want het gaat erom of ook de boeken uit de andere cultuur of van andersdenkenden worden gelezen. Wie niet bereid is om zich in de cultuur van de ander te interesseren, heeft onvoldoende bagage om in deze tijd bij te blijven. Dus de dialoog moet gebaseerd zijn op kennis.
De wereld is in commercieel opzicht geglobaliseerd en het is logisch dat er in cultureel opzicht grote verschillen bestaan en zullen blijven bestaan. Maar op den duur zullen culturen wel naar elkaar toe groeien, het is een vrijwel onvermijdelijke route die de mensheid opgaat. Wie gelooft in een oorspronkelijke cultuur vergist zich. Cultuur is per definitie een dynamisch proces. Die vermenging is er altijd geweest, maar alleen de snelheid waarmee het tegenwoordig gaat is groter. En dan ontstaan er in korte tijd heftige reacties. Maar daar kan iets moois uitkomen.
Naar aanleiding van de opwinding over de nieuwe deeltjesversneller in Zwitserland ben ik geneigd om cultuurelementen te zien als positief geladen deeltjes die met hoge snelheid over de aardbol worden gelanceerd en met elkaar – bewust of onbewust – in botsing komen. De energie die vrijkomt, is heftig, maar biedt tegelijkertijd nieuwe inzichten over hoe het leven er uitziet. We weten steeds meer van de materie van het leven, maar zolang we ons niet verdiepen in de effecten van culturele uitwisseling – en daar is de dialoog voor bedoeld – begrijpen we niets hoe het immateriële leven er uitziet. En daar moeten we ons niet bij neerleggen.
-(1)-S.jpg)
-S.jpg)
