Over de vorm van de erwt: Mariken Heitman wint met 'Wormmaan' Libris Literatuur Prijs 2022
De jury van de Libris Literatuurprijs 2022, onder leiding van Rotterdams burgemeester Ahmed Aboutaleb, noemt het ‘een boek dat qua vorm, inhoud en denkkracht zijn gelijke niet heeft’. Ze stelt ook dat de tweede roman van Mariken Heitman getuigt van ‘groot intellect, psychologisch inzicht en literair meesterschap’. Wormmaan speelt deels op de Waddeneilanden en deels in het verleden. De voortplantingseigenschappen van de erwt, ooit ontsleuteld door Tsjechische kloosterling Mendel, verbonden met de geschiedenissen van vrouwen en genderidentiteit, het heden en 9000 jaar geleden.
Fragmenten uit het Juryrapport
In Wormmaan verweeft Mariken Heitman met groot vernuft twee verhaallijnen die op het eerste gezicht nog ver uiteen lijken te liggen. Enerzijds neemt ze ons negenduizend jaar mee terug in de tijd, naar de Levant, om ons te vertellen over het begin van de landbouw. Vanuit het perspectief van onze voorouders ontvouwt zich een haast mythisch scheppingsverhaal, opgehangen aan een mysterieuze, androgyne vrouw die Ra heet. Door de bewoners van de nederzetting waar ze neerstrijkt wordt ze voor een man aangezien, en ook de erwtenplantjes die ze met zich meebrengt en opkweekt doen wenkbrauwen fronsen.
Anderzijds staat de roman met beide voeten in de aarde van onze huidige tijd. Heitman onderzoekt wat onmiskenbaar een van de grote thema’s van nu is: de eigen identiteit in het algemeen en de genderidentiteit in het bijzonder. Hoofdpersoon Elke is zaadveredelaar van beroep. Nadat haar poging om een superieur pompoenras te kweken is mislukt, vertrekt ze naar een Waddeneiland om op zoek te gaan naar de oerversie van de erwt. Deze zoektocht is evenwel ondergeschikt aan een andere: als mens is Elke op zoek naar haar eigen oerversie of oervorm, naar wie ze ‘werkelijk’ is. Ze torst daarbij altijd de vrouw die ze nooit werd met zich mee, die haar in schitterende innerlijke tirades genadeloos toespreekt: dat ze beugelbeha’s moet dragen, en vooral géén lesbische wandelschoenen, dat ze de buurman geïnteresseerde vragen moet stellen over de mestwetgeving.
Dat Heitman twee grote culturele omwentelingen weet te verbinden via het cultiveren van niets minder en niets meer dan een erwt, is een triomf van literaire verbeeldingskracht. Dankzij dit simpele plantje, met zijn vlinderachtige blaadjes en bloemen als feestelijk paarse vaantjes, becommentarieert Heitman onze omgang met het ecologisch systeem en onze omgang met de menselijke verscheidenheid – een originelere en meer gedurfde insteek is in de Nederlandstalige literatuur niet makkelijk te vinden.
Geen conventionele vertelling
Als jury zijn we vooral onder de indruk van het feit dat Heitman de moed heeft gehad om niet te kiezen voor een conventionele vertelling. De lezer wordt nergens behaagd – en dat is een verademing. Heitman durft het ongemak en wellicht zelfs het onbegrip op te zoeken: met de groeiende verwarring van Elke neemt ook onze verwarring toe, en het is alsof Heitman zegt: zo voelt dat dus, lezer. Ze daagt ons uit de hersenen te laten kraken; het boek is filosofisch zonder nodeloos zwaarwichtig te zijn.
In een tijd waarin het hokjesdenken welig tiert, toont Wormmaan dat de beste antwoorden op het identiteitsvraagstuk zijn zoals onze identiteit zelf: meerlagig. De maatschappelijke conventies en verwachtingen bieden niet het antwoord op vragen als: wie ben ik, waar behoor ik, wie wil ik zijn en waartoe wil ik behoren? Het zijn vragen waarop we allemaal – en ieder voor zich – met onze eigen levenswandel moeten antwoorden, en die antwoorden zullen nooit helemaal bevredigend zijn. Daarom is de Libris Literatuur Prijs 2022 voor Wormmaan: een buitengewoon actueel en tegelijk tijdloos boek, dat met de Waddeneilanden op de achtergrond toch van internationale allure is.
.gif)
