Tussen Sultanaat en het Koninkrijk - Nobelprijs 2021 Abdulrazak Gurnah

09 oktober 2021 door incidentele auteur
Tussen Sultanaat en het Koninkrijk - Nobelprijs 2021 Abdulrazak Gurnah
Abulrazak Gurnah Foto palfest cco 2009

(door Anders Olsson Chairman of the Nobel Committee)  Hij begon te schrijven als 21-jarige in Engelse ballingschap, en hoewel Swahili zijn eerste taal was, werd Engels zijn literaire hulpmiddel. Hij heeft gezegd dat zijn toegang tot literatuur in het Swahili op Zanzibar vrijwel nihil was en dat zijn vroegste geschriften strikt genomen niet als literatuur konden worden beschouwd. Arabische en Perzische poëzie, vooral De Arabische Nachten, waren een vroege en belangrijke bron voor hem, net als de soera's van de Koran. Maar vooral de Engelstalige traditie, van Shakespeare tot V.S. Naipaul, zou zijn werk markeren.

Breuk met conventie

Dat gezegd hebbende, moet worden benadrukt dat hij bewust breekt met conventies, waarbij hij het koloniale perspectief omver wierp om dat van de inheemse bevolking te benadrukken. Zo wordt zijn roman Desertion (2005) over een liefdesaffaire een botte tegenspraak met wat hij 'de keizerlijke romantiek' heeft genoemd, waar een conventioneel Europese held terugkeert naar huis van romantische escapades in het buitenland, waarna het verhaal zijn onvermijdelijke, tragische oplossing bereikt. In Gurnah gaat het verhaal verder op Afrikaanse bodem en eindigt het nooit.

Gurnah heeft tien romans en een aantal korte verhalen gepubliceerd. Het thema van de ontwrichting van de vluchteling loopt als een rode draad door zijn werk.

In al zijn werk heeft Gurnah ernaar gestreefd de alomtegenwoordige nostalgie naar een meer ongerept prekoloniaal Afrika te vermijden. Zijn eigen achtergrond is een cultureel gediversifieerd eiland in de Indische Oceaan, met een geschiedenis van slavenhandel en verschillende vormen van onderdrukking onder een aantal koloniale machten – Portugees, Indiaas, Arabisch, Duits en Brits – en met handelsbetrekkingen met de hele wereld. Zanzibar was vóór de globalisering een kosmopolitische samenleving.

Geheugen en ballingschap

Gurnahs geschriften stammen uit zijn tijd in ballingschap, maar hebben betrekking op zijn relatie met de plaats die hij had verlaten, wat betekent dat het geheugen van vitaal belang is voor het ontstaan ​​van zijn werk. Zijn debuutroman Memory of Departure uit 1987 gaat over een mislukte opstand en houdt ons op het Afrikaanse continent. De begaafde jonge hoofdpersoon probeert zich los te maken van de sociale ellende van de kust, in de hoop onder de vleugels te worden genomen van een welvarende oom in Nairobi. In plaats daarvan wordt hij vernederd en keert hij terug naar zijn gebroken gezin, de alcoholische en gewelddadige vader en een zus die tot prostitutie worden gedwongen.

Weg van de pelgrim 

In het tweede werk, Pilgrims Way uit 1988, onderzoekt Gurnah de veelzijdige realiteit van het leven in ballingschap. Hoofdpersoon Daud wordt geconfronteerd met het racistische klimaat van zijn nieuwe thuisland Engeland. Nadat hij geprobeerd heeft zijn verleden te verbergen, verleidt de liefde voor een vrouw Daud om zijn verhaal te vertellen. Hij kan dan vertellen wat er is gebeurd in zijn tragische opvoeding en de traumatische herinneringen aan de politieke onrust in Tanzania die hem op de vlucht dreef. De roman eindigt met Dauds bezoek aan de kathedraal van Canterbury, waar hij mediteert over de parallellen tussen de christelijke pelgrims die de plaats in vroegere tijden bezochten en zijn eigen reis naar Engeland. Hij had zich eerder uitdagend verzet tegen alles waar de voormalige koloniale macht over juichte, maar plotseling was schoonheid bereikbaar. De roman vormt een seculiere versie van een klassieke pelgrimstocht, waarbij historische en literaire antecedenten worden gebruikt als gesprekspartners in kwesties van identiteit, herinnering en verwantschap.

Dottie

Gurnah laat zijn zorgvuldig opgebouwde verhalen vaak leiden tot een moeizaam verkregen inzicht. Een goed voorbeeld is de derde roman, Dottie (1990), een portret van een zwarte vrouw met een migratie achtergrond die opgroeit in barre omstandigheden in het raciaal geladen Engeland van de jaren vijftig, en vanwege het stilzwijgen van haar moeder die geen verband houdt met haar eigen familiegeschiedenis. Tegelijkertijd voelt ze zich ontheemd in Engeland, het land waarin ze is geboren en opgegroeid. De hoofdpersoon van de roman probeert door middel van boeken en verhalen haar eigen ruimte en identiteit te creëren; lezen geeft haar de kans om zichzelf te reconstrueren. Niet in de laatste plaats spelen namen en naamsveranderingen een centrale rol in een roman die Gurnahs diepe mededogen en psychologische behendigheid toont, volledig zonder sentimentaliteit.

Doorbraak

Gurnah's vierde roman, Paradise (1994), zijn doorbraak als schrijver, evolueerde van een onderzoeksreis naar Oost-Afrika rond 1990. De roman verwijst duidelijk naar Joseph Conrad in zijn portret van de onschuldige jonge held Yusufs reis naar het hart van de duisternis. Maar het is ook een coming of age-verslag en een triest liefdesverhaal waarin verschillende werelden en geloofssystemen botsen. We krijgen een hervertelling van het verhaal van Jozef in de Koran, tegen de achtergrond van een gewelddadige en gedetailleerde beschrijving van de kolonisatie van Oost-Afrika aan het einde van de 19e eeuw. In een ommekeer van het optimistische einde van het koranverhaal, waar Joseph wordt beloond voor de kracht van zijn geloof, voelt Gurnah's Yusuf zich gedwongen Amina, de vrouw van wie hij houdt, in de steek te laten en zich bij het Duitse leger aan te sluiten dat hij eerder had veracht. Het is kenmerkend voor Gurnah om de verwachtingen van de lezer van een happy end of een genre-conform einde te frustreren.

Identiteit

In Gurnahs behandeling van de vluchtelingenervaring ligt de focus op identiteit en zelfbeeld, niet in de laatste plaats in Admiring Silence (1996) en By the Sea (2001). In beide first-person romans wordt stilte gepresenteerd als de strategie van de vluchteling om zijn identiteit te beschermen tegen racisme en vooroordelen, maar ook als een middel om een ​​botsing tussen heden en verleden te vermijden, wat teleurstelling en rampzalig zelfbedrog veroorzaakt. In de eerste van deze twee romans kiest de bevooroordeelde verteller ervoor om zijn verleden voor zijn Engelse familie te verbergen en een levensverhaal te verzinnen dat beter past bij hun algemeen geconstrueerde wereld. Maar het is een tweelingzwijgen aangezien hij zijn leven in ballingschap ook verbergt voor zijn familie op Zanzibar, die niet weten dat hij een nieuw gezin in Engeland heeft en een zeventienjarige dochter. In By the Sea volgt nog een drama van teleurstelling en zelfbedrog. Saleh, de verteller van het eerste deel, is een oude moslim uit Zanzibar die asiel aanvraagt ​​in Engeland met een visum vervalst in naam van een bittere vijand. Wanneer hij de zoon van de vijand, Latif, de verteller van het tweede deel van het boek, ontmoet, is dat alleen omdat Latif toevallig is gedelegeerd om Saleh te helpen zich aan te passen aan zijn nieuwe thuisland. In hun gepassioneerde ruzies komt Salehs onderdrukte verleden op Zanzibar in hem naar boven. Maar waar Saleh zich ondanks alles probeert te herinneren, doet Latif er alles aan om het te vergeten. Het creëert een eigenaardige spanning in de roman, waar de keuze van twee vertellers het uitgezette pad en de richting van de fictie oplost, evenals de autoriteit en zelfperceptie van de vertellers. 

Tussenruimte

Gurnah's rondreizende personages bevinden zich in een hiaat tussen culturen en continenten, tussen een leven dat was en een leven in opkomst; het is een onzekere toestand die nooit kan worden opgelost. We vinden een nieuwe versie van deze tussenruimte in Gurnah's bovengenoemde zevende roman, Desertion, waar een tragische passie wordt gebruikt om de enorme culturele verschillen in gekoloniseerd Oost-Afrika te belichten. Het lange eerste deel is meesterlijk gesmeed. Het speelt zich af rond de eeuwwisseling van de 20e eeuw en beschrijft hoe de Engelsman Martin Pearce, die bewusteloos op straat in elkaar zakt, wordt geholpen door een lokale koopman en door de labyrinten van de stad wordt meegenomen naar een wereld waar cultuur en religie vreemd zijn. Maar Pearce spreekt Arabisch, een van de voorwaarden voor nauwer contact met de familie en voor hem om verliefd te worden op hun dochter Rehana.

Mombassa

Gurnah weet heel goed dat het tijdperk dat hij uitbeeldt niet, zoals in de roman wordt gezegd, "het tijdperk van Pocahontas is waarin een romantische affaire met een wilde prinses als een avontuur kan worden omschreven" en is niet geïnteresseerd in een melodrama over de schandalige gebeurtenissen van Martin en Rehana. leven in Mombasa met onvermijdelijke scheiding als gevolg. In plaats daarvan laat hij de volgende delen van de roman een halve eeuw later draaien rond een heel ander verhaal van verboden liefde, maar evenzeer gekenmerkt door de culturele barrières die er blijven. Misschien wel nergens anders verwoordt Gurnah zijn missie als schrijver zo duidelijk als aan het einde van het eerste deel, in een meta-fictieve 'onderbreking', waar de kleinzoon van Rehana opduikt als de verteller van de roman. Hij is, door zijn bestaan, het bewijs dat Rehana's leven niet eindigde in een catastrofe maar een vervolg had, en hij zegt nu dat het verhaal niet over hem gaat: "Het gaat erom hoe één verhaal velen bevat en hoe ze niet van ons zijn, maar van maken deel uit van de willekeurige stromingen van onze tijd, en over hoe verhalen ons vangen en ons voor altijd verstrikken.”

Zanzibar

Aan de basis van de roman ligt Gurnahs eigen jeugd op Zanzibar, waar eeuwenlang een aantal verschillende talen, culturen en religies naast elkaar bestonden, maar ook met elkaar vochten om de hegemonie. Ook al zijn zijn romans geschreven in een intrigerende alliantie met een Angelsaksische traditie, de kosmopolitische achtergrond zorgt voor hun onderscheidend vermogen. Dialoog en gesproken woord spelen een belangrijke rol, met opvallende elementen uit het Swahili, Arabisch, Hindi en Duits.

Afscheidsgift

The Last Gift, uit 2011, heeft thematisch betrekking op Pilgrims Way en eindigt met iets van hetzelfde bittere brouwsel wanneer de zieke vluchteling Abbas sterft en het geschenk van de titel van het boek nalaat, bestaande uit een bandopname van een wrede geschiedenis die de overlevende familie niet kent .

Onvermogen

In Gravel Heart (2017) werkt Gurnah zijn thema van de confrontatie van een jongere met een kwaadaardige en niet-begrijpende omgeving verder uit. Dit spannende en streng verteld first-person verhaal toont het lot van de jonge Salim tot aan de angstaanjagende onthulling van een familiegeheim dat voor hem werd verborgen maar bepalend voor zijn hele traject als een ontworteld individu in ballingschap. De eerste zin van het boek is een brutale verklaring: "Mijn vader wilde me niet." De titel is een verwijzing naar Shakespeares drama Measure for Measure en de woorden van de hertog in de derde scène van het vierde bedrijf: "Unfit to live or die! O grindhart.” Het is dit dubbele onvermogen dat Salims lot is geworden. 

Grillige geschiedenis

Gurnah's nieuwste roman, de magnifieke Afterlives uit 2020, gaat verder waar het paradijs eindigt. En net als in dat werk is de setting het begin van de 20e eeuw, een tijd vóór het einde van de Duitse kolonisatie van Oost-Afrika in 1919. Hamza, een jongeman die doet denken aan Yusuf in Paradise, wordt gedwongen ten strijde te trekken tegen de Duitsers. kant en wordt afhankelijk van een officier die hem seksueel uitbuit. Hij raakt gewond bij een interne botsing tussen Duitse soldaten en wordt voor verzorging achtergelaten in een veldhospitaal. Maar wanneer hij terugkeert naar zijn geboorteplaats aan de kust, vindt hij familie noch vrienden. De grillige winden van de geschiedenis heersen en net als in Desertion volgen we het complot door verschillende generaties heen, tot het niet-gerealiseerde plan van de nazi's voor de herkolonisatie van Oost-Afrika. Gurnah gebruikt opnieuw naamsverandering wanneer het verhaal van koers verandert en Hamza's zoon Ilias Elias wordt onder Duitse heerschappij. De ontknoping is schokkend en even onverwacht als alarmerend. Maar in feite komt dezelfde gedachte steeds terug in het boek: het individu is weerloos als de heersende ideologie – hier racisme – onderwerping en opoffering eist.

Oost-Afrika

Gurnahs toewijding aan de waarheid en zijn afkeer van vereenvoudiging zijn opvallend. Dit kan hem somber en compromisloos maken, terwijl hij tegelijkertijd het lot van individuen volgt met groot mededogen en onbuigzame toewijding. Zijn romans deinzen terug voor stereotiepe beschrijvingen en openen onze blik naar een cultureel gediversifieerd Oost-Afrika dat voor velen in andere delen van de wereld onbekend is. In het literaire universum van Gurnah verschuift alles - herinneringen, namen, identiteiten. Dit komt waarschijnlijk omdat zijn project in definitieve zin niet voltooid kan worden. Een oneindige verkenning gedreven door intellectuele passie is aanwezig in al zijn boeken, en even prominent nu, in Afterlives, als toen hij begon te schrijven als een 21-jarige vluchteling.

Reacties naar:  contact@vandaagenmorgen.nl 

 

 

Meer over:
Cookies

Deze website gebruikt noodzakelijke cookies voor een correcte werking en analytische cookies (geanonimiseerd) om de statistieken van de website bij te houden. Marketing cookies zijn nodig voor laden van externe content, zoals YouTube-video's of widgets van Sociale Media. Zie ons cookiebeleid voor meer informatie, of om je instellingen later aan te passen.