Een groot verlies. Anton Zijderveld 1937-2022

13 augustus 2022 door Rein Heijne
Een groot verlies. Anton Zijderveld 1937-2022
Anton_Zijderveld in 2012 - Foto Xander Remkes cco

Onlangs vernam ik het bericht van het overlijden van Anton Zijderveld, emeritus hoogleraar cultuursociologie. Dit betekent een groot verlies voor het maatschappelijke debat. Als humanist kon ik mij vaak heel goed vinden in de visie en het denken van de zelfverklaarde ‘postcalvinist’  Zijderveld. Als postcalvinist gruwde hij ervan dat in onze cultuur alles leuk en spannend gevonden moet worden. Dat betitelde hij als kenmerk van de staccatocultuur. Volgens hem krijgt de cultuur hierdoor de eenvormigheid van het staccato: snel maar vlak en eendimensionaal. Tijdens het project Rondom Eramus in 2001, dat in het teken stond van een gewenste cultuuromslag liet ik mij inspireren door zijn visie. Anton Zijderveld behoort voor mij duidelijk thuis in dezelfde categorie als Erasmus, die van noodzakelijke Dwarsdenkers.

Uitholling van de beschaving

In zijn essay De ontwrichte samenleving. De wortels van onze hufterigheid (2001) stelde hij dat de maatschappelijke problemen niet bij de wortel worden aangepakt. Hij concludeerde dat de vereiste cultuuromslag voornamelijk bereikt kan worden langs de weg van een  lange adem. Opvoeding, educatie en scholing zijn de aangewezen middelen voor zo’n cultuuromslag. Een dergelijke benadering kan een wezenlijke bijdrage leveren aan de vorming van een democratisch burgerschap in de geest van Erasmus. Maar onder invloed van commercialisering, marketing en reclame is het maatschappelijke debat steeds verder vervlakt. Dat neigt naar banaliteit en bedreigt zodoende de levensvatbaarheid van een democratie. “Markt en poen hollen de beschaving uit” vond Zijderveld. De uniformiteit in onze staccatocultuur was voor hem een doorn in het oog. De samenleving is steeds meer gaan lijken op die in "Brave New World" van Aldous Huxley, waarin de burgers steeds minder vat hebben op de maatschappelijke en politieke gebeurtenissen.

Brood en Spelen

Evenals Zijderveld vond ook de Portugese schrijver José Saramago dat het denken het nulpunt aan het naderen is. Die vond dat visie en idealen bij maatschappelijke en politieke elites ontbreken en dat inhoudelijke debatten met de burgers niet worden gevoerd. Volgens Sarmago verloedert de cultuur. “Wanneer ze vandaag de dag over cultuur praten, denken ze aan spektakel. Het fameuze credo van de Romeinen, brood en spelen wordt dagelijks in de praktijk gebracht. Zoveel mogelijk circus.”

Kritisch burgerschap

Met het overlijden van Anton Zijderveld is er een grote leegte ontstaan in het progressieve en culturele denken in Nederland. Anders dan in de staccatocultuur gaat het in een levende, dynamische cultuur vooral om het creëren van ruimten en mogelijkheden voor ontmoeting, uitwisseling en dialoog. Daarmee worden kansen geboden voor samenwerking en samenhang, voor inspiratie en integratie. Maar om die kansen te benutten zijn vooral vaardigheid en weerbaarheid van de deelnemende burgers vereist: creativiteit en soepelheid van geest, verbeeldingskracht, inlevingsvermogen en verdraagzaamheid. Die vormen de essentie van een kritisch democratisch burgerschap.

Meer over:
Cookies

Deze website gebruikt noodzakelijke cookies voor een correcte werking en analytische cookies (geanonimiseerd) om de statistieken van de website bij te houden. Marketing cookies zijn nodig voor laden van externe content, zoals YouTube-video's of widgets van Sociale Media. Zie ons cookiebeleid voor meer informatie, of om je instellingen later aan te passen.