Longread. Paul Verhoeven over zijn film 'Benedetta'

23 oktober 2021 door een van onze redacteuren

Paul Verhoeven in Cannes in 2016. Foto Georges Biard cco

'We begonnen te werken aan een aanpassing van het boek, maar we waren het niet eens over de seksualiteit, het einde, enzovoort. In vijftig jaar samenwerken, we hadden al meningsverschillen gehad, maar in dit geval konden we geen gemeenschappelijke basis vinden."

Aan het woord is een van Nederlands meest sucsesvolle filmmakers die vanaf zijn debuutfilm ''Een hagedis teveel' (1960) en films als Soldaat van Oranje (1977), Robocop (1987) Basic Instinct (1992), Zwartboek (2006) en Elle (2016) onvermoeibaar doorfilmt.

Verhoeven vervolgt: "Gerard gooide de handdoek in de ring en ik wendde me tot mijn Amerikaanse scenarioschrijver David Birke. Die had ook Elle geschreven. David kwam naar mijn huis in Den Haag, zodat we door Browns boek konden praten om te kunnen beslissen welke scènes de film zouden halen. Dat was tevens het moment waarop we besloten om aan het einde van de film een oproerscène toe te voegen, die niet in het boek stond. Daarna schreef David -en makkelijk was dat niet- een script waarin hij een voortreffelijk evenwicht vond tussen religie, seksualiteit en het politieke van de kerk."

Bartolomea was heel expliciet in haar verslag

Wat interesseerde je vooral aan het verhaal?
" Het is een uniek van aard. Judith C. Brown stuitte op het verhaal terwijl ze onderzoek deed naar een ander project in archieven in Florence. Ze opende een doos en vond de notulen van het proces in de vroege ochtend tegen Benedetta in de 17e eeuw.

Ze was onder de indruk en geïntrigeerd. Het is een zeldzaam document. Er zijn in de geschiedenis van het christendom geen andere processen bekend met lesbiennes. Het viel me ook op hoe nauwkeurig het proces en het boek in de beschrijvingen staan van seksualiteit. In het originele document was de griffier zo geschokt door de seksuele details beschreven door Bartolomea, de non die sliep met Benedetta, dat hij nauwelijks kon schrijven! Hij liet lege plekken achter, had woorden weggekrast, herschreven. Bartolomea was heel expliciet in haar verslag van hoe ze elkaar likten. Het is echt heel interessant.

Benedetta slaagde in een samenleving die volledig gedomineerd werd door mannen

Het derde aspect dat me motiveerde was dat Benedetta een 17e eeuwse vrouw was die echte macht had verworven, zowel in haar klooster van Theatine nonnen en in haar stad Pescia. Benedetta was beroemd als een heilige en als abdis van het klooster. Ze bereikte machtsposities door haar talent, visies, manipulaties, leugens en creativiteit. Wat de middelen ook waren, ze slaagde in een samenleving en tijdperk dat volledig gedomineerd werd door mannen. Vrouwen telden niet, behalve mannelijke seksuele bevrediging en voortplanting. Zij bekleedden geen machtsposities.

Foto Guy Ferrandis / Filmdepot

Wilde je met dit verhaal ook het conflict tussen geloof, in de privésfeer, en geestelijkheid als onderdeel van een machtssysteem laten zien?

Dat was in het begin niet mijn bedoeling, maar het thema is een intrinsiek onderdeel van het verhaal van Benedetta. Als je haar zaak nader bekijkt, was ze duidelijk een fervent gelovige. Haar visioenen van Jezus waren misschien 'authentiek', terwijl ze ook een middel waren om te verkrijgen wat ze wilde. Benedetta geloofde echt dat ze de bruid van Jezus was. Elke keer 'ziet' ze hem als een herder die zijn kudde leidt, in overeenstemming met de beeldspraak van het Johannesevangelie. Vanaf het moment dat Bartolomea zich bij het klooster voegt, zijn ongeveer zestig minuten van de film gewijd aan de geleidelijke kristallisatie van hun lesbische liefdesaffaire. Nadat Bartolomea voor het eerst een vinger in het achterwerk van haar geliefde steekt, krijgt Benedetta een visioen, dat met slangen. De slang vertegenwoordigt Bartolomea, een gevaar, een grote zonde, iets wat ze niet zou moeten doen. Seks tussen vrouwen was ten strengste verboden.

Later, in een ander visioen, beveelt Jezus Benedetta zich uit te kleden en zegt dat het geen schande is.

Benedetta 'ziet' Jezus, die haar vertelt dat ze zich moet verzetten tegen Bartolomea en bij hem moet blijven. Op dat moment leunt Benedetta nog steeds op de religieuze orthodoxie van die tijd. Ze gehoorzaamt Jezus en houdt zich aan de regels. Ze straft Bartolomea zelfs door haar te dwingen haar handen in kokend water te dompelen als demonstratie van harde liefde. Uiteindelijk is de erotische aantrekkingskracht te sterk. En dan heeft Benedetta nog een visioen, waarin Jezus haar vertelt dat de vorige verschijningen een valse Jezus waren, een bedrieger. Benedetta's visioenen leiden haar in tegengestelde richtingen, afhankelijk van de omstandigheden! Later, in een ander visioen, beveelt Jezus Benedetta zich uit te kleden en zegt dat het geen schande is. Benedetta's visioenen bieden wat ze nodig heeft. Ze heeft voortdurend haar eigen persoonlijke Jezus aan haar zijde. Natuurlijk is die Jezus een creatie van haar brein. Het is Benedetta's psyche die de visioenen genereert, maar ze gelooft er oprecht in. Volgens mij verzint Benedetta een Jezus die haar toestaat seksuele betrekkingen met Bartolomea te hebben.

Foto Guy Ferrandis / Filmdepot

De film zegt nooit of Benedetta een licht gestoorde mysticus of een manipulator is, of beide. Tot het einde toe houd je de onzekerheid over haar diepste aard.

Hoogstwaarschijnlijk was ze een beetje van beide. Is ze zich bewust van haar manipulaties? Manipuleerd ze te goeder of te kwader trouw? Is het verhaal van Arnold Schwarzenegger in Total Recall een droom of werkelijkheid? Beide interpretaties zijn geldig. Hetzelfde geldt voor Benedetta. Twee waarheden bestaan naast elkaar, en de film zegt niet wat de echte waarheid is. Je moet accepteren dat sommige feiten vanuit twee verschillende perspectieven kunnen worden bekeken.

Is in Basic Instinct, Sharon Stone de moordenaar of het andere meisje? We weten het niet. Ik denk dat er in het leven meerdere manieren zijn om dingen te zien, en we hebben allemaal onze eigen subjectieve waarheden. Daarom wil ik het publiek niet zeggen dat Benedetta absoluut een mysticus of duidelijk een leugenaar is. Elk publiekslid zal zijn of haar eigen mening vormen. Je ziet een goed voorbeeld van die dubbele realiteit later in de film, wanneer de plaag toeslaat: Benedetta vertelt de menigte in Pescia dat Jezus hen zal beschermen, dan beveelt ze een soldaat om de stadspoorten te sluiten en een soort afsluiting in te stellen! Het toont eens te meer haar dubbele karakter als gelovige en politicus.

Je filmde Benedetta voor corona, en je filmde een epidemie en lockdown-maatregelen.

Het is angstwekkend. Toevalligheden als die zijn altijd een mysterie. De builenpest was eeuwenlang aanwezig, van de 11e tot de 17e. In haar boek vertelt Judith C. Brown dat de epidemie zich over heel Toscane verspreidde, maar Pescia ruim tien jaar gespaard bleef.

Terugkomend op Benedetta's relatie met Bartolomea, wilde je een van de centrale thema's in religie laten zien, namelijk de ontkenning van seksueel verlangen en genot, de verwerping van het lichaam, vooral het vrouwelijk lichaam?

De kerk verbiedt geen seksuele relaties, behalve voor leden van de geestelijkheid. Ik heb deze film niet gemaakt met het doel de katholieke religie of enig ander geloofssysteem aan te vallen. Ik geloof echter dat wij mensen in wezen dieren zijn, toch? We hebben een lichaam en instincten. Benedetta weerstaat de roep van het vlees niet, maar waarom zou ze zich ertegen verzetten? Het zou dom zijn. In wezen waren mensen primaten. Adam en Eva, de appel, de slang, de boom van kennis van goed en kwaad - niets van dat alles heeft ooit bestaan! Ik denk dat kennis en leren goede dingen zijn. Wetenschap vertelt de waarheid, legendes vertellen verhalen. Zo zie ik het. Dat komt natuurlijk naar voren in mijn film. Ik laat zien wat religie verbiedt, vooral met betrekking tot seks, maar ik ben het er niet mee eens.

Je laat ook zien hoe hypocriet die verboden zijn, aangezien de nuntius met prostituees lijkt te slapen.

Ik laat het niet zien, ik stel het voor. Op dezelfde manier waarop zijn meid zwanger van hem zou kunnen zijn. Ja, ik toon de hypocrisie en corruptie in het hart van de religieuze autoriteiten. Voor mij komt de meest interessante regel aan het einde, wanneer de nuntius gaat sterven. Hij vraagt Benedetta of hij naar het paradijs of de hel gaat. Na een pauze antwoordt ze: «Paradijs.»
En de nuntius zegt tegen haar: "Je liegt tot het einde." Dat betekent dat de nuntius nooit in Benedetta's visioenen heeft geloofd. Of hij gelooft niet in zijn verlossing. Nogmaals, we weten niet wie gelijk heeft en wie ongelijk heeft, wie liegt en wie de waarheid spreekt.

Foto Guy Ferrandis / Filmdepot

Bartolomea is direct en openhartig en neigt naar hoe een moderne jonge vrouw zich zou kunnen uiten met betrekking tot seksueel verlangen. Ze was het slachtoffer van verkrachtingen binnen haar familie. Was het een bewuste keuze van jouw kant om haar sympathieker te maken dan Benedetta?

Ik zou zeggen dat in West-Europa, met name in Nederland, waar niet veel gelovigen meer zijn, Bartolomea hoogstwaarschijnlijk als sympathieker wordt gezien. Ik weet niet zeker of dat het geval is in andere delen van de wereld, waar er sterke religieuze bewegingen zijn, zoals de Verenigde Staten met zijn evangelicals. Vergeet niet dat minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo een evangelische christen was. Net als de voormalige vice-president. Mensen zoals zij zouden zich waarschijnlijk meer inleven in Benedetta dan in Bartolomea. Het is interessant om op te merken dat het evangelische concept teruggaat tot de Middeleeuwen. De man als gezinshoofd, de vrouw secundair en alleen daar om de man tevreden te stellen, etc. Dat concept in 2021 te zien is heel verrassend. Dat geldt bovendien voor elke religie.

Bartolomea en Benedetta gebruiken een beeldje van de Maagd Maria als dildo. Het is meer dan een object, het vat perfect het conflict samen tussen katholieke taboes en seks, tussen lichaam en geest, dat in de hele film aanwezig is.

Voor Bartolomea is het slechts een object. Voor Benedetta heeft het object een hoge symbolische waarde, maar op haar reis naar de liefde laat ze dat achterwege. Er is een shot waar Benedetta en Bartolomea verboden seksuele handelingen verrichten, terwijl op de achtergrond het beeld van de Maagd Maria wordt verlicht door een kaars. Dat shot vat het samen: laten we regels en taboes negeren, laten we doen wat we willen.

Christina is een ander interessant personage. Wanneer ze zich bewust wordt van Benedetta's manipulaties, hekelt ze haar omdat het voor Christina godslastering is. Felicita, de abdis, antwoordt echter dat Christina lastert door te weigeren Benedetta te geloven. Nogmaals, wie heeft gelijk en wie niet? Er zijn meerdere waarheden.

Vergeet één belangrijk detail niet: Christina heeft gelogen. Ze beschuldigt Benedetta ervan zichzelf de doornenkroon stigmata toe te brengen. Behalve dat Christina er niet was om Benedetta's manipulaties te zien. Ze zit gevangen in haar eigen val, in haar eigen leugen, ook al heeft ze in wezen gelijk. De religieuze autoriteiten zien Benedetta graag als een medium, een profetes, en het is gevaarlijk om tegen de diepe machtsleer van de kerk in te gaan. Dus Christina wordt gedwongen zichzelf halfnaakt te bespotten, en dan pleegt ze zelfmoord. Naar mijn mening is de reden voor haar zelfmoord de vernedering die ze voelde met de zelfkastijding. Ze kan niet leven met de schaamte. Het komt allemaal voort uit haar eerste leugen. Om dat te kwalificeren, is Christina de meest realistische, de eerste die beseft dat Benedetta haar visioenen verzint en iedereen om haar heen manipuleert. Door te liegen graaft ze haar eigen graf, wat tragisch is. Het toont ook de reikwijdte van de diepe macht van het religieuze systeem.

De abdis is zeer autoritair, maar gebruikt haar macht met onderscheidingsvermogen in de context van de tijd. Wat is jouw kijk op haar?

Naar mijn mening is Felicita geen gelovige, behalve misschien wanneer de dood nadert. Ze is een politicus die bestaande machtsstructuren respecteert omdat het in haar belang is om dat te doen. Ze hekelt Benedetta uiteindelijk, maar niet uit religieuze overtuiging, maar uit wraak na de dood van haar dochter. Benedetta dreef Christina tot zelfmoord. Kortom, geen van deze personages is volledig sympathiek! Maar als je kijkt naar het gedrag van hedendaagse politici, dan zijn ze ook niet altijd even sympathiek.

Zou je zeggen dat Benedetta een feministische film is?

Ik was niet van plan een activistische film te maken, maar het is waar dat het verhaal als feministisch kan worden gezien. Ik denk nooit in activistische termen als ik films maak. Ik ben geïnteresseerd in wat er narratief en thematisch op het spel staat in een verhaal. Benedetta's, in dit geval. In veel van mijn films staan vrouwen centraal.

Is Benedetta een verre neef van de heldinnen van Basic Instinct, Showgirls, Black Book en Elle?

Ja. Na de oorlog ging ik naar de lagere school, middelbare school, middelbare school en universiteit, en er waren altijd meisjes en later jonge vrouwen bij mij in de klas, dus ik groeide op met het idee dat er geen verschil was tussen wat een man kan doen en wat een vrouw kan, behalve biologische verschillen en het vermogen om kinderen te krijgen. Sterker nog, meisjes waren vaak beter dan ik! Ik ben blij dat ik zo ben opgegroeid, me van jongs af aan bewust dat vrouwen de gelijken van mannen waren, zo niet beter dan mannen.

Wat vind je van het werk van Jeanne Lapoirie, je director of photography?

Jeanne heeft fantastisch werk geleverd. Meestal is de film kaarslicht. We hadden het voorbeeld van Barry Lyndon in gedachten. Toen ik het nog een keer bekeek, realiseerde ik me dat er zoveel kandelabers waren dat je de karakters nauwelijks kon zien! We waren in een veel betere positie dan Kubrick dankzij de enorme mogelijkheden van digitale technologie. We zouden echt een scène kunnen aansteken met een enkele kaars. De verlichting in de film is daarom meestal natuurlijk, of het nu gaat om een kaars of een raam in het klooster. En het is allemaal gefilmd met een handheld camera.

Werden jij en Jeanne beïnvloed door het werk van schilders?

Nee. Ik heb Jeanne gewoon geadviseerd om Eisensteins IvanThe Terrible, Deel II te bekijken, omdat het met een vergelijkbare benadering is gemaakt, met twee camera's dicht bij elkaar, die Jeanne gebruikte. Voor de pestscènes werd ik beïnvloed door mijn bewondering voor Het Zevende Zegel van Ingmar Bergman. De scène waarin de nuntius een colonne flagellanten passeert, werd sterk beïnvloed door een vergelijkbare scène in Bergmans film. Zelfs het gezang, DIES IRAE, komt uit Het Zevende Zegel, in een arrangement van Eric Nordgren, die de meeste van Bergmans films scoorde.

Foto Guy Ferrandis / Filmdepot

Hoe verliep het editingproces met Job ter Burg?

Ik werk met Job sinds Zwartboek, waarvoor ik om contractuele redenen met een Britse redacteur moest werken. Het was een ramp, dus ik keek wat Nederlandse films met het oog op de montage, en ik voelde dat het werk van Job eruit sprong. Hij nam de redactie van Zwartboek over en sindsdien werken we samen. Ik ben niet het type regisseur dat de redacteur bij elke stap op de hielen zit. Ik vertel hem niet hoe hij de film moet monteren. Ik vertrouw hem het materiaal toe dat ik heb gefilmd en loop weg. Ik wil dat de editor takes selecteert en de shots in een bepaalde volgorde rangschikt. Job is objectiever dan ik, en dus is hij vrijer om creatief met het materiaal om te gaan en met oplossingen te komen die niet bij mij zouden opkomen. Als hij klaar is met het bewerken van een scène, kijk ik ernaar en het komt zelden voor dat we het radicaal veranderen. Zijn werk op Benedetta is behoorlijk schitterend.

Anne Dudley heeft een prachtige originele partituur gecreëerd die samenhangt met de periode en het onderwerp.

We hadden al samengewerkt aan Elle en Zwartboek. We houden van hedendaagse klassieke muziek, 20e-eeuwse componisten. We waren op zoek naar muziek met een religieuze tonaliteit, en ik dacht aan de religieuze muziek van Stravinsky of de Poolse componist Karol Szymanowski, die veel religieuze muziek schreef. We gebruikten zelfs het begin van zijn opera King Roger op de ruwe manier tijdens het monteren. Het ging er niet om ze te plagiaat, maar om het religieuze sentiment vast te stellen dat ik wilde voor de filmmuziek. Met Anne hebben we veel ontmoetingen en gesprekken gehad voordat ze begon met componeren. Ik wendde me ook tot de middeleeuwse muziek van Hildegard von Blingen, wanneer de nonnen zingen. Ik heb al haar muziek bestudeerd om een stuk te selecteren dat Anne voor de film heeft bewerkt. Ook al speelt de film zich af in de 17e eeuw, Hildegards magnifieke muziek komt uit de 11e eeuw.

Laten we het hebben over de actrices. Het optreden van Virginie Efira is uitzonderlijk. Men gaat ervan uit dat je haar hebt gekozen nadat je met haar aan Elle hebt gewerkt.

Natuurlijk! Ik was onder de indruk van haar optreden als de vrouw van de verkrachter, een personage dat voor de maaltijd bidt. Virginie speelde haar zo serieus en zo overtuigend dat ik er geen moment aan twijfelde dat ze magnifiek zou zijn als Benedetta. En ik had gelijk. Haar werk is groots en gedurfd. Het is niet gemakkelijk om seksscènes te doen - en dit geldt zowel voor de crew als voor de actrices - maar iedereen deed wat er in het script stond zeer professioneel. Alles verliep vlot, zonder discussie of problemen.

Waar heb je Daphné Patakia gevonden?

Voor Bartolomea deden we screentests met een twintigtal actrices, en het leek me duidelijk dat de rol van Daphné was. Wat ik leuk vond aan haar was haar lichtheid, haar eigenzinnigheid. Die kwaliteiten leken mij belangrijk voor het personage en de film. Het maakte de seksscènes acceptabeler en feestelijker. Ze brengt veel enthousiasme, plezier en speelsheid in die scènes, als een gekke puppy. In het boek is Bartolomea de belangrijkste getuige tijdens het proces van Benedetta. Ze vertelt de inquisiteurs dat ze is misbruikt door Benedetta, die haar dwong tot seksuele relaties. Dat is een van de belangrijkste wijzigingen die we hebben aangebracht in vergelijking met het boek. Ik geloof dat Bartolomea in haar getuigenis loog om aan straf te ontsnappen, en ik dacht dat de film beter zou zijn als de jongere vrouw de oudere vrouw zou verleiden.

In de cast is Charlotte Rampling de ster op de A-lijst met een prestigieus oeuvre. Ze past heel goed in de film en speelt Felicita met veel natuurlijke autoriteit.

Natuurlijk heeft Charlotte een illustere filmografie. Ik heb minstens een dozijn van haar films gezien, dus ik kende haar werk heel goed. Tijdens het praten over de casting kwam haar naam ter sprake en was het contact snel gelegd. We hadden een gesprek, en aan het einde daarvan zei ze heel elegant en subtiel: "Ik zie geen reden om deze film niet te maken." Ik antwoordde: "Prima, maar waarom zeg je niet: 'Laten we het doen!'" En ze zei: 'Oké, laten we het doen!' Charlotte is zo'n krachtige, goede en geloofwaardige actrice. Ze kan alles zijn wat je wilt, gezellig, afstandelijk... Ze is geweldig!

Foto Guy Ferrandis / Filmdepot

Kende je het werk van Lambert Wilson, die zeer bekend is in Frankrijk?

Ik had Of Gods and Men gezien en vond hem erg goed. Ik wist dat hij een zeer overtuigende man van de kerk zou zijn. Hij kwam binnen om wat screentests te doen en ik besloot al snel dat hij goed was. Het was heel eenvoudig.

In Of Gods and Men speelt hij een heel positief, goed karakter, terwijl je hem in Benedetta in een heel ander daglicht plaatst.

Ja, de nuntius is een gevaarlijk, bedreigend personage. Na de zelfmoord van Christina is er geen bedreiging van binnenuit voor Benedetta. In het laatste deel hadden we nog een dreiging nodig, van buitenaf, en ik had een acteur nodig die geloofwaardig zou zijn als tegenstander van inhoud voor Benedetta. Lambert past daar perfect bij. De nuntius kan charmant, zalvend en glimlachend zijn. Maar hij is nog steeds een man van macht. Lambert verandert hem in een zeer interessant personage. Negatief, zeker, maar geen karikatuur. Lambert en de nuntius laten ons groeien naar een climax aan het einde van de film. De volksopstand stond niet in het boek. We hebben het toegevoegd omdat het filmisch noodzakelijk leek, en het biedt ons een laatste confrontatie tussen Benedetta en de nuntius. Om de verhalende spanning te behouden, moest de nuntius intelligent zijn en gemotiveerd door de wens om Benedetta te verslaan. Lambert belichaamt op voortreffelijke wijze de schurk van hoge kwaliteit.

Louise Chevillotte is erg ontroerend als Christina.

Ze is uitstekend, boven en buiten wat we van haar konden verwachten, vooral in de geselingscène. Daarna was ze met stomheid geslagen door het niveau van intensiteit dat ze had bereikt in de uitdrukking van Christina's pijn en wanhoop. Ze is echt een uitstekende actrice en het is zeer waarschijnlijk dat ik haar in toekomstige films zal casten. Ik heb veel geluk gehad met deze film. Alle castingkeuzes zijn perfect gelukt. En ik kreeg de indruk dat de hele bemanning blij was om daar te zijn.

Zou het eerlijk zijn om te zeggen dat Benedetta een film is over vrijheid die zeer relevant is voor de tijd waarin we leven?

Waarom niet? Dat zou je natuurlijk kunnen zeggen, maar zo heb ik de film niet bedacht. Als je aan een project begint, weet je niet echt waarom je het maakt. Zo'n vraag stel je jezelf niet. Zoals ik al zei, werd ik aangetrokken door de durf en de uniciteit van het verhaal, en de combinatie van christendom en lesbische seksualiteit. Het personage interesseerde me, met de vraag of je mensen kunt manipuleren zonder te beseffen dat je ze manipuleert. Bovendien ben ik altijd geïntrigeerd geweest door Jezus. Ik heb zelfs een boek over hem geschreven. Deze film toont zowel mijn interesse voor religie als mijn twijfels over religieuze realiteiten. Dat alles achtervolgt me al heel lang, maar ik heb nooit gedacht: «Ik ga een film maken over vrijheid.»

Foto Guy Ferrandis / Filmdepot