Interview met 'mister' Jazz in Rotterdam

05 december 2016 door Rob de Moes

Hans Zirkzee is Jazz in Rotterdam.

Afgelopen woensdag 30 november ontving Hans Zirkzee in Belvedère de Dutilhprijs 2016 uit handen van juryvoorzitter Nelleke Noordervliet. Hij kreeg de prijs voor zijn boek JAZZ IN ROTTERDAM, de geschiedenis van een grotestadscultuur. (Op de Foto: Hans Zirkzee winnaar Dutilh-Prijs 2016 © Wim de Boek)

De prijs is ingesteld ter gelegenheid van het afscheid dat mr. Jacques Dutilh in 1992 nam van het Historisch Genootschap Roterodamum. Mr. Jacques Dutilh heeft zich vanaf de oprichting 45 jaar lang voor het genootschap ingezet. Hij bekleedde 25 jaar de functie van secretaris en was vervolgens 20 jaar voorzitter. Mr. Dutilh, die als geen ander de geschiedenis van de stad een warm hart toedroeg, overleed op 21 januari 2001, op 82-jarige leeftijd.

Hans (1956) is een jongen van Rotterdam-Zuid. Hij doorloopt er de lagere school en het voortgezet onderwijs. Het is de tijd van de transistorradio. Hans luistert naar de muziek van radio Luxemburg. Muziek die anders is dan de muziek waar zijn ouders naar luisteren. Hans luistert naar jazz. In Dordrecht volgt hij de pedagogische academie, geeft les, gevolgd door een week militaire dienst. Hans wil iets in en met de jazz doen. In het centrum van Rotterdam zijn diverse podia waar jazz wordt gespeeld. Exit, Ruimte en het legendarische Jazzhouse. In de Jazzbunker ontdekt hij de saxofoon, speelt erop en heeft voor het eerst in zijn leven het idee dat hij iets heeft gepresteerd.

Hans ontmoet Willem van Empel (Willem Wodka), voorvechter van de jazz in Rotterdam. Willem wordt een soort tweede vader voor hem. Hans schrijft rapporten over de status van de jazz en popmuziek in deze stad en hij maakt programma’s voor muziekcafé De B en andere podia. In 2005 vroeg de oud-voorzitter van jazzcentrum Thelonious, Piet Vogelesang, hem om de biografie van Willem Wodka te schrijven. Hans vond dat ook de geschiedenis van de jazz in Rotterdam op papier zou moeten worden gezet. Vanaf 2006 werkt hij aan dit boek. Op 18 mei 2015 wordt het boek op het dakterras van het Groothandelsgebouw ten doop gehouden. Een jaar later wordt hij bekroond.

Ik tref Hans op zaterdagmiddag, drie dagen na de prijsuitreiking, op het terras van Timmer.

Hoe is het idee voor het boek ontstaan?
‘ Jaren geleden, het lijkt wel een eeuwigheid, vroeg Piet Vogelesang, de voormalige voorzitter van het jazzcentrum Thelonious, of het een goed idee was een boekje te schrijven over de lotgevallen van de jazzpromotor en uitbater van spraakmakende Rotterdamse jazzclubs, Willem ‘Wodka’ van Empel. Van Empel leefde toen nog.

Ik had moeite met dit voorstel. Is er wel voldoende belangstelling voor zo’n biografie en wie kent Willem Wodka? Als je Willems levensverhaal op papier zet, komt als vanzelfsprekend ook de Rotterdamse jazzgeschiedenis aan de orde en die is nog nooit beschreven. Je doet ook meer recht aan zijn initiatieven als je die in een breder kader plaatst.'

Wat was de rol van Hans Langeweg?
'Ik kende het archief van de jazzkenner en amateurhistoricus Hans Langeweg. Hij kopieerde nauwgezet uit oude kranten en tijdschriften alles wat met de jazzmuziek in het vooroorlogse Rotterdam te maken had. Voor de zekerheid soms wel vijf maal. Ondanks zijn serieuze research waren de publicaties van zijn hand zeldzaam. Hij schreef in het Doctor Jazz Magazine, een tijdschrift voor liefhebbers van traditionele jazz.

Hij hield lezingen voor een selecte groep toehoorders en hij maakte radioprogramma’s voor de Bejaarden Omroep Stichting en de Lokale Omroep Capelle. Niet bepaald een groot publiek. Hans Langeweg was er - net als ik - sterk van overtuigd dat dit boek moest worden geschreven. Nog tijdens zijn leven hebben wij het plan opgevat zijn archief digitaal te registreren en voor het nageslacht te ontsluiten. Niet lang na onze eerste gesprekken over dit plan overleed hij. Vierendertig verhuisdozen met knipsels liet hij in bruikleen aan mij na. De ordening ervan was tijdrovend.'

Wat was de rol van Paul van de Laar?
'Tijdens de verwerking van dit materiaal kwam ik in contact met hoogleraar Paul van de Laar. Hij opperde dat met het archief van Hans Langeweg een aanzet zou kunnen worden gemaakt tot het schrijven van een dissertatie. Een promotietraject zou veel tijd vergen, maar het zou de kwaliteit van het onderzoek bevorderen en mij op het spoor kunnen brengen van nieuw bronnenmateriaal. Bovendien bestrijkt de geschiedenis van de jazz in Rotterdam een veel breder tijdsvlak dan de door Hans Langeweg onderzochte periode.

De min of meer academische aanpak van het onderzoek bracht cultuurhistorische parels boven water en leverde een nieuwe visie op het culturele leven van Rotterdam, waarin de jazzmuziek een veel grotere rol speelde dan tot nu toe is aangenomen. Een proefschrift bereikt alleen een select gehoor en niet het grote publiek dat geïnteresseerd is in het verleden van Rotterdam.

In 2015 werd het bombardement, de wederopbouw en het 675-jarig bestaan van Rotterdam herdacht met de manifestatie Rotterdam viert de stad en het was tien jaar geleden dat het North Sea Jazz Festival terugkeerde naar de plaats waar het ooit begon. Dit warengoede redenen om Jazz in Rotterdam, de geschiedenis van een grote stadscultuur op 18 mei, de wederopbouwdag, te laten verschijnen. Het ontwerp van de dissertatie, die de basis vormt van het boek, moet dan maar op een ander tijdstip worden voltooid.'

Hoe was de situatie van de jazz in Rotterdam na de beurskrach van 1929?
‘De lokale overheid versoepelde de dansrestricties en verruimde het horecabeleid. Zij sloot daarbij - al dan niet bedoeld - aan op de groeiende dansrage van de roaring twenties. De beurskrach van 1929 en de economische malaise die daarvan een gevolg was, bleek een stimulans voor de jazzmuziek.

Het jazzaanbod in Rotterdam steeg in de jaren dertig naar een ongekende hoogte. De kroegen op de Schiedamsedijk hadden het zwaar, maar de Coolsingel behield zijn aantrekkingskracht. Veel horecazaken werden gerenoveerd of nieuw gebouwd. De Van Nelle Fabriek, het stadion Feyenoord, Hotel Atlanta en de Bijenkorf van Dudokzijn de iconen van die tijd. De stad bleef - zo goed en zo kwaad als het ging - investeren tijdens een magere economische periode.'

Hoe stond het met de jazz ten tijde van de Tweede Wereldoorlog?
‘Veel jazzmusici, die in nazi-Duitsland een beroepsverbod kregen opgelegd, vertrokken naar Nederland. Mede daardoor werd het Negropalace Mephisto het belangrijkste vooroorlogse fulltime jazzpodium in Rotterdam. Enkele luttele weken na het bombardement ging het publiek weer stappen in de overgebleven etablissementen.

De horeca kende een vrij vestigingsbeleid in de periferie van het verwoeste centrum. Het amusementaanbod stond in 1943-1944 op een historisch en kwantitatief hoogtepunt. Dit is niet perse een Rotterdams verschijnsel, maar ondanks de spertijd, de verduistering, het dans- en jazzverbod, de eliminatie van de joodse bevolking, de razzia’s en het feit dat de stad in totaal 147 keer werd gebombardeerd, is het opmerkelijk dat het Rotterdamse publiek bleef uitgaan tot het niet langer meer mogelijk was.’

Hoe stond de jazz ervoor in het begin van de wederopbouw?
'Een lange tijd had de wederopbouw van Rotterdam niet de veel geroemde statuur. Pas in het begin van de jaren vijftig kreeg het herstel van de stad vorm. De tijdens de bezetting gegroeide saamhorigheid van de Rotterdamse bevolking versterkte de ‘niet-lullen-maar-poetsen’ mentaliteit.

Door de oorlog in Indonesië, de benarde economische positie en de extreme bevolkingsgroei was de Rotterdammer, ondanks de enorme woningnood, aan huis gekluisterd. Uitgaan deed men vooral in verenigingsverband. Het jazzaanbod in de jaren vijftig was mager. De belangrijkste bands speelden in het buitenland voor de geallieerde militairen.

Na de opening van het concertgebouw De Doelen, het daar gehouden Newport Festival en de concertreeks van jazzclub B14 kwamen de grote internationale jazzacts weer naar de stad. Rotterdam was en is de thuisbasis van legio generaties musici. De stichting Rotterdam Jazz Artists Memorial herinnert de overleden jazzmusici door middel van portretafbeeldingen gemaakt door gerenommeerde striptekenaars en illustratoren, geplaatst op en rond de Oude Binnenweg.

Menigeen veronderstelt dat het Rotterdams conservatorium in 1977 de eerste was met een opleiding lichte muziek, maar al in 1929 kon men in Rotterdam een jazzstudie volgen. Nu is de jazzschool van Codarts een hedendaagse en internationaal vermaarde opleiding, die evenals het North Sea Jazz Festival, Jazzclub Bird en de LantarenVenster, een groot en jong publiek aantrekt.'

Wat is jazz voor jou?
'Jazzmuziek is vrijheid, individualisme, persoonlijkheid en creativiteit. Jazz hoort bij de grote stad. De rol van de jazzmuziek in Rotterdam is, zoals gezegd, veel omvangrijker dan tot nu toe is aangenomen. Een zwalkend overheidsbeleid ten aanzien van de jazzmuziek en de in sommige kringen populaire minachtig van cultuur dragen niet bij tot de erkenning van de grote economische en promotionele betekenis van de muziek. Jazz valt over het algemeen in de smaak bij een hoogopgeleid en kapitaalkrachtig publiek. Het culturele aanbod is vaak doorslaggevend bij de keuze voor de vestiging in een stad. Podia moeten desondanks niet worden belemmerd door buitensporige regelgeving of door bovenmatige huurprijzen.

Te lang heeft Rotterdam de betekenis van vooruitstrevende podia miskent. Jazz versterkt de internationale uitstraling van Rotterdam. De stad zal daarom zijn talenten moeten blijven koesteren en de goede reputatie en de kwaliteit van de muziekopleidingen moeten blijven bewaken.

De stichting Jazz International Rotterdam heeft zijn bestaansrecht meer dan aangetoond en zij verdient het te worden uitgebouwd tot een bestendige organisatie, die niet elke vier jaar een strijd moet leveren om de pecunia. Jazz in Rotterdam gaat met ups en downs. Het boek Jazz in Rotterdam beschrijft deze conjuncturele beweging en het betoogt dat een goed jazzklimaat in de stad van een wezenlijk belang is, want jazz was, jazz is en jazz blijft.'

Het is al duister als we uit elkaar gaan. Een vrouw heeft nog net voor sluitingstijd bij Van Gennep JAZZ IN ROTTERDAM gekocht. Hans signeert met pret in zijn ogen.

Voor meer informatie over jazz in Rotterdam zie:

http://www.skalalokala.nl/
http://www.jazzinrotterdam.com/
http://www.r-jam.nl/

Foto's: Wim de Boek