Israël en Iran (II): van strategische partners tot aartsvijanden
Het lijkt vandaag onvoorstelbaar, maar Israël en Iran waren ooit nauwe bondgenoten. Voor de Islamitische Revolutie van 1979 werkten de twee landen intensief samen op tal van gebieden – van landbouw en technologie tot militaire training.
Na de oprichting van Israël in 1948 was Iran, onder leiding van sjah Mohammed Reza Pahlavi, een van de eerste landen in het Midden-Oosten die de nieuwe staat erkenden. Vanuit Teheran werd Israël gezien als een nuttige tegenhanger van de omringende Arabische regimes. In Jeruzalem gold Iran op zijn beurt als een stabiele, niet-Arabische partner in een vijandige regio.
De samenwerking kreeg vorm in concrete projecten: Israëlische experts trainden Iraanse landbouwkundigen, leverden technische kennis en hielpen bij de opbouw van het Iraanse leger. De sjah betaalde met olie – een waardevolle grondstof voor het jonge Israël, dat kampte met een groeiende energiebehoefte.
Die periode van strategische toenadering verdampte abrupt na 1979, toen ayatollah Ruhollah Khomeini aan de macht kwam. Met de Islamitische Revolutie keerde Iran zich radicaal af van het Westen én van Israël, dat door Khomeini consequent werd bestempeld als de “kleine satan” – een verlengstuk van Amerikaanse invloed en de bezetter van Palestijnse grond. Israël veranderde van bondgenoot in vijandbeeld.
De breuk liet zich onmiddellijk voelen. Nog voor de diplomatieke banden formeel verbroken waren, werd de Israëlische ambassade in Teheran bezet door aanhangers van het nieuwe regime. Het gebouw werd kort daarop symbolisch overgedragen aan de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO) – een zichtbaar statement van solidariteit en richting.
Khomeini’s steun aan de Palestijnse zaak was echter meer dan een ideologische keuze. Het paste binnen zijn bredere streven naar pan-islamitisch leiderschap: Iran wilde zich profileren als voorvechter van de onderdrukten in de islamitische wereld, ongeacht sektarische verschillen. Via de Palestijnse kwestie hoopte het regime in Teheran zowel sjiitische als soennitische bewegingen buiten Iran aan zich te binden.
Maar die brugfunctie werd al snel ondermijnd door de gebeurtenissen in Mekka, eveneens in 1979. In november dat jaar bezette een extremistische soennitische groepering de Grote Moskee – het heiligste heiligdom van de islam – in een aanval op het Saoedische koningshuis. Hoewel Iran niets met de aanslag te maken had, beschuldigden de Saoedi’s Teheran al snel van het aanwakkeren van revolutionaire onrust in de regio. De Islamitische Revolutie werd door de Golfstaten niet als bron van solidariteit gezien, maar als bedreiging.
In plaats van een pan-islamitische beweging tegen Israël ontstond er zo een diepe breuk binnen de islamitische wereldorde. De strijd om Palestina werd steeds meer een speelveld van regionale rivaliteit tussen sjiitisch Iran en soennitisch Saoedi-Arabië. Wat begon als een revolutionaire oproep tot eenheid, mondde uit in een langdurige machtsstrijd die tot op de dag van vandaag doorwerkt.
Waar ooit militaire samenwerking en oliehandel floreerden, is nu sprake van wederzijds wantrouwen, vijandige retoriek en schaduwoorlogen in landen als Syrië, Libanon en Jemen. Een geopolitieke omkering met diepe wortels in het revolutionaire jaar 1979.
Sinds de Islamitische Revolutie van 1979 heeft Iran een unieke manier gevonden om zijn macht in de regio uit te breiden: niet via tanks of luchtmacht, maar via een fijnmazig netwerk van ideologisch verwante milities en bewegingen. Deze proxystrategie maakte van Teheran een strategisch zwaartepunt in het Midden-Oosten, zonder ooit officieel de oorlog te verklaren.
In de Palestijnse gebieden groeide de Islamitische Jihad (PIJ) uit tot een directe verlengarm van Iran, met Syrisch grondgebied als basis. Ook Hamas, soennitisch maar pragmatisch, kreeg decennialang wapens, geld en training uit Teheran (geschat wordt 100 miljoen dollar per jaar). Samen vormden ze de speerpunten van wat door Iran werd gepresenteerd als het "as van verzet" tegen Israël.
Maar dat front brokkelt af. In Syrië werden PIJ-leiders begin 2025 opgepakt door de nieuwe post-Assadregering, die zich afzet tegen buitenlandse milities. Israëlische luchtaanvallen op Damascus troffen vermoedelijke PIJ-posities. Voor het eerst in decennia lijkt Syrië de deur naar Iraanse invloed nadrukkelijk dicht te trekken.
Tegelijkertijd zijn twee van Iran’s sterkste proxies zwaar getroffen. Hezbollah leed in 2024 enorme verliezen in Zuid-Libanon na maandenlange Israëlische luchtaanvallen en dronecampagnes. De commandostructuur raakte ontwricht, wapendepots werden uitgeschakeld, en de groep verloor steun in de Libanese samenleving. Waar Hezbollah ooit als onaantastbaar werd gezien, blijft nu een gehavende organisatie achter.
Hamas, dat eind 2024 en begin 2025 de zwaarste Israëlische militaire operatie in Gaza ooit moest ondergaan, is eveneens grotendeels gedecimeerd. Veel van de militaire infrastructuur is vernietigd, leiders zijn gedood of ondergedoken, en de organisatie opereert nu vooral in overlevingsmodus. Iraanse steun bood geen bescherming tegen de in Gaza onmenselijke vernietigende kracht van de Israëlische militaire en politieke campagnes.
Met de vele tienduizenden slachtoffers en een deels wankel en gepolariseerd Midden Oosten lijkt de twee statenoplossing verder weg dan ooit. Iran, het Iraanse theocratische regime en zijn steunpilaren onder de bevolking, mogen zich dat aantrekken. Evenals zoals Israël, de regering Netanyahu zich het huidige lijden van de Gazaanse bevolking moet aantrekken.
-S.jpg)
.gif)
