Een kleine geschiedenis van het sociale zekerheidsstelsel

25 mei 2025 door een van onze redacteuren

Curieus door jaartal 1942. 'Moeder gaat de gehele dag uit werken en om 10 uur 's-ochtends lopen de kinderen nog met een lege maag rond'. Foto W Mol, / Stapf Bilder. / Nat . Archief

(bron CBS) Tot 1900 waren mensen die in benarde omstandigheden verkeerden, zoals zieken, ouden van dagen, invaliden, wezen, weduwen, werklozen en kinderrijke gezinnen, aangewezen op de zorg van kerken, filantropische instellingen en gemeenten. Pogingen van het rijk om die zorg te centraliseren liepen aanvankelijk stuk op het verlies van (financiële) onafhankelijkheid waar met name de kerken bang voor waren. Het CBS heeft een historische tijdlijn ontwikkeld waarop het ontstaan van een aantal sociale voorzieningen middels wetten (AOW, WW, WWB, etc.) is weergeven. De ontstaansgeschiedenis van ons sociale zekerheidsstelsel gaat hand in hand met de rijke historie van het 125-jarige CBS.

Extreme armoede in 19e eeuw

Het probleem was groot in de negentiende eeuw.H.W. Lintsen en CBS-onderzoekerJ. P. Smits en anderen hebben eens berekend datrond 1850 in ons land650 duizend Nederlanders,21 procent van de bevolking, in extreme armoede leefden en afhankelijk waren van bedeling. Behalve kerken en gemeenten droegen ook burgers bij aan de zorg voor armen en kwetsbaren, in de vorm van particulier gefinancierde werkvoorzieningen. Het zijn de door lokale notabelen opgezette semi-filantropische inrichtingen en Werkfondsen die aan bedeelden en hun kinderen werk verschaften. In de jaren veertig van de negentiende eeuw kwamen die initiatieven bijvoorbeeld van deNederlandsche Handel Maatschappij die in het land textielfabrieken oprichtte waar bedeelden en hun kinderen katoentjes (grondstof voor kleding) maakten voor Nederlands-Indië, ten einde de diaconieën te kunnen ontlasten. Met de armenwet diein 1854 tot stand kwam, veranderde er nog weinig tot niets. De zorg werd bovenal aan de lokale kerkelijke en particuliere instellingen overgelaten. De overheid (gemeente) was pas aan de beurt bij volstrekte onvermijdelijkheid.

Oplossen van het sociale vraagstuk

Vanaf de jaren zestig van de negentiende eeuw vragen meer mensen aandacht voor‘de sociale quaestie’, met name door de jonge staathuishoudkundigen van de Vereeniging voor deStatistiek (1857). Onder de leden waren economen, fabrikanten, leraren, artsen, advocaten en vakbondsmannen die de woordvoerders werden van een lichting staathuishoudkundigen die oog had voor de sociale gevolgen van het vrijemarktmechanisme en accepteerden dat bij de oplossing van het sociale vraagstuk de overheid een taak had. Op openbare bijeenkomsten spraken zij over coöperatie, kinderarbeid, leerplicht, kiesrecht, arbeidershuisvesting, het recht om te staken, de oprichting van een Rijkspostspaarbank en het instellen van raden van verzoening bij geschillen tussen bazen en arbeiders. 

Kinderen aan het werk in de drukkerij. Foto collectie Arbeidsinspectie / Nat Archief 

Parlementaire enquête

Een wet op de kinderarbeid(Kinderwet Van Houten) kwamin 1874 tot stand. Enkele jaren later werd een parlementaire enquête gehouden om na te gaan of deKinderwet (1874) aan de verwachtingen voldeed, want in toezicht was niet voorzien. De enquête moest ook antwoord geven op de vraag of er wellicht een taak was voor de overheid om de arbeider door wettelijke maatregelen te beschermen. Het liberaleTweede KamerlidHendrik Goeman Borgesius(1847–1917) had het initiatief genomen voor de enquête. Het omvangrijke veldwerk dat de enquêtecommissie ondernam toonde onbarmhartig aan dat er veel mis was op de werkvloer en liet zien wat precies de problemen waren waarvoor specifiek beleid nodig was. Borgesius was lid van de Centrale Commissie voor de Statistiek (CCS) die in 1899 het CBS in het leven zou roepen. 

Gooische Schoolvereeniging Foto collectie Rijksvoorlichtingsdienst / Nat Archief

Wetgeving

De rapportages van de commissie leidden tot wetgeving. DeArbeidswet (1889) beperkte de arbeid van vrouwen en kinderen. Vrouwen en kinderen van13 tot 16 jaar mochten niet langer dan10 uur per dag werken en niet meer dan58 uur per week. Een nieuweArbeidsinspectie (1890) moest toezien op naleving van de wet. Aanvullend volgdein 1895 de Veiligheidswet, die bepalingen bevatte over de veiligheid in bedrijven.
Nieuwe wetgeving liet daarna niet lang op zich wachten. Met de Leerplichtwet (1900), de Gezondheidswet (1901) en de Woningwet (1901) werd de basis gelegd voor het sociale zekerheidsstelsel in ons land. Het was andermaalHendrik Goeman Borgesius die als beoogd minister in een nieuw kabinet een concept-regeerprogramma schreef dat de regeringsgrondslag werd van het nieuweKabinet-Pierson-Goeman Borgesius. De wetten die dit ‘kabinet van de sociale rechtvaardigheid’ tot stand heeft gebracht hebben het stelsel van sociale zekerheid geschraagd. Behalve de Leerplichtwet, de Woningwet en de Gezondheidswet waren dat de Ongevallenwet (1901) en de Kinderwetten (1901).

Werkloosheidsuitkering

Meer wetgeving volgde spoedig. Werkloosheidsuitkeringen werden geregeld in hetWerkloosheidsbesluit 1917. Bij de uitvoering ervan speelden de vakbonden een hoofdrol.In 1952 trad deWachtgeld en Werkloosheidsverzekering (WW) in werking. Die voorzag in een uitkering bij werkloosheid van80 procent van het laatst verdiende loon voor maximaal een half jaar. De werknemer betaalde de helft van de premie, de overheid de andere helft. DeWet Werkloosheidsvoorziening(WWV, 1964) regelde voor twee jaar een vervolguitkering van75 procent van het laatst verdiende loon.

Bijstandswet

Tegen de kosten van de oude dag kwam een voorziening (er hoefde geen premie te worden betaald), deNoodwet Ouderdomsvoorziening(Noodwet Drees, 1946), waarop iedere Nederlandse man en (ongehuwde) vrouw vanaf65 jaar recht had. De AOW volgde tien jaar later. Dat was een volksverzekering waar iedere 65-plusser recht op had en een welvaartsvast pensioen gaf voor een premie naar draagkracht. Ten slotte werdin 1965 deAlgemene Bijstandswet ingevoerd. Die wet verving de Armenwetvan 1912. Een uitkering die mensen bij gebrek aan voldoende inkomen een bestaansonderhoud garandeerde was vanaf dat moment geen ‘genadegeld’ meer maar een recht. De bijstandswet vormde een vangnet bij armoede en was het sluitstuk van het sociale zekerheidsstelsel.

Nieuwe wetten

In de loop van de jaren zijn nieuwe wetten gepubliceerd voor specifieke groepen en voor specifieke omstandigheden. Denk bijvoorbeeld aan: de Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering(WAO, 1967),en dein 2010 ontstane Wet Werk en Arbeidsondersteuning jonggehandicapten (Wajong). Wetten zijn ook aangepast en vervangen. Vaak ging het hierbij om pogingen het aantal verstrekte uitkeringen omlaag te brengen. Voor de bijstandswet (sinds 2004de Wet Werk en Bijstand), de Wsw en (deels) de Wajong kwamin 2015 de Participatiewet in de plaats.

Oprichting van een statistiekbureau

Vaart kwam er in de wetgeving toen duidelijk was geworden hoe groot de problemen werkelijk waren. De enquêtevan 1886 had het allemaal laten zien en had de cruciale rol van de dataverzameling, de statistiek aangetoond. De jaren tachtig van de negentiende eeuw waren ook jaren van economische crisis die een omvangrijke werkloosheid met zich meebrachten. Werklozen gingen in hongermarsen de straat op. Bij een barricadeoproer in de Amsterdamse Jordaan in juli 1886 vielen 26 doden. Het voedde er de angst voor revolutie. Er waren drukbezochte kiesrechtmanifestaties in Den Haag en Amsterdam en er was een massale scheuring in de hervormde kerk (Doleantie, 1886). In deze omstandigheden, in de slipstream van de discussie over de sociale kwestie en te midden van grote maatschappelijke onrust, lukte het om geld vrij te maken voor een statistiekbureau. Bij Koninklijk Besluit van 6 oktober 1892 werd de Centrale Commissie voor de Statistiek opgericht, die in 1899 het Centraal Bureau voor de Statistiek zou oprichten.

Meer info: tijdlijn sociale zekerheid​