Televisie en werkelijkheid
Volgens het bekende standaardwerk Bluff your way in television bestaat de mensheid uit drie categorieën. Zo heb je ‘echte mensen’ (real people), en daarnaast ‘television people’ en ‘politicians’. Deze laatste twee categorieën behoren dus niet tot de ‘real people’. De mensen van televisie hebben daar al lang iets op gevonden. Zij zenden de beslommeringen van ‘echte mensen’ uit. Dit heet ‘reality tv’ in het Angelsaksische jargon dat we er tegenwoordig op na dienen te houden.
Nederland is dol op reality televisie. Als je de programmering van onze zenders afzet tegen die van de omringende landen dan valt hier de overvloed van reality formats op. Zowel op de publieke als op de commerciële zenders worden tientallen reality programma’s uitgezonden. Van Boer zoekt vrouw tot De Rijdende Rechter, van Big Brother tot Meiden die rijden, van First dates tot Chateau Meiland, en ga zo maar door.
Reality plaatst de kijker in de rol van voyeur die ongestraft kan toezien op het privéleven en de intieme uitingen van ‘gewone’ mensen die plezier beleven, of met problemen worstelen, of in conflicten verzeild zijn geraakt of een nieuw leven proberen op te bouwen. Het is in feite nogal dubieuze inhoud voor een open medium als televisie en al helemaal als het de publieke netten betreft. Hoewel de meeste programma’s in dit genre goed tot zeer goed worden bekeken blijft de vraag of we dit als samenleving wel moeten willen. Het gemak en de vanzelfsprekendheid waarmee intimiteiten met ons in de media worden gedeeld zouden vijftig jaar geleden ondenkbaar zijn geweest.
Niettemin kent het voyeurisme van de kijker op de Nederlandse tv al een lange geschiedenis, die een begin kent in de zestiger jaren met de verborgen camera en vanaf 1977 stevig doorzet met TV Privé van Henk van der Meijden. Een gevolg van het succes van de roddelbladen uit de zeventiger jaren in Nederland. Ook voor het tv programma werd de slogan van het tijdschrift Privé gebruikt: “Opent deuren die voor anderen gesloten blijven”. Het programma begon steeds met het inzoomen op een sleutelgat waarachter een bekende Nederlander door Van der Meijden werd verleid tot het uiten van intieme bekentenissen over zijn of haar leven. Daarna gingen ook andere talkshows zich meer richten op persoonlijke verhalen, een proces dat nogversterkt werd toen de commerciële zenders in Nederland Amerikaanse praatprogramma’s als Oprah Winfrey, Jerry Springer, David Letterman and Studs gingen vertonen in de beginjaren negentig en het format van dergelijke programma’s gingen kopiëren voor hun eigen producties, zoals de talkshow Catherine (RTL4) over de persoonlijke problemen van “gewone’ Nederlanders.
Een zeer succesvol reality programma van de publieke omroep werd Taxi, waarin mensen in een taxi met een verborgen camera persoonlijke verhalen werden ontlokt door een vermomde acteur als chauffeur. De verborgen camera was al in de jaren zestig geïntroduceerd in het programma Kiekeboe waar mensen op het verkeerde been werden gezet door in een geënsceneerde val te lopen, van commentaar voorzien door het droogkomische stemgeluid van schrijver Cees Buddingh’. Zijn bekendste aforisme: “Komt de kogel door de kerk, krijgen we ‘m in ons achterwerk” was hier zeer van toepassing. Dit programma kreeg een bekende navolger in Bananasplit. Maar aangezien in dat laatste programma geen ‘echte mensen’ optreden komen we hiermee buiten het terrein van reality tv.
Een volgende ontwikkeling in programmaformats was het inzetten op emoties van de deelnemers, emotie tv. Meestal programma’s waarin gezocht werd naar partners (dating shows) of vermisten of ouders. Zeer succesvol tot onlangs was Spoorloos. Dat laatste programma is aan een eind gekomen, omdat bleek dat de deelnemende kandidaten bij voortduring bedrogen waren ten bate van een succesvolle afronding die zorgde voor een trouwe schare kijkers die de tranen van geluk aan het slot van elke aflevering niet wilden missen. Het ging steeds om vrouwen uit een ver land die ter adoptie in Nederland waren aangeboden en van wie de biologische ouders werden ‘teruggevonden’. Later bleek echter dat bij acht mensen de echte ouders nooit waren gevonden maar dat ‘mismatches’ waren gemaakt.
Een groot succes was onze eerste reality soapBig Brother, waarin een aantal mensen gedurende langere tijd in een huis waren opgesloten. Een livestream volgde alle dagelijkse gebeurtenissen, waarvan een compilatie op tv werd uitgezonden. De makers deden wel een ingreep om de ontwikkelingen spannender te maken. De deelnemers moesten bepaalde opdrachten vervullen. Kijkers beslisten wie van de deelnemers afviel. Het schijnt dat de makers hier soms persoonlijk ingrepen. Een stuk avontuurlijker is de van oorsprong Zweedse reeks Expeditie Robinson, waarin het competitie-element veel sterker is.
De concurrentie tussen de omroepen is sterk als het om reality formats gaat, niet in het minst omdat bij sommige programma’s hoge kijkcijfers verzekerd lijken. Als we kijken naar de cijfers van het afgelopen jaar, dan zien we reality series waarvan de afleveringen soms meer dan twee miljoen kijkers bereiken. Een fors aantal in onze overspannen markt van het tv aanbod. Dat zijn afleveringen van Boer zoekt vrouw, B&B vol liefde, Ik vertrek, Expeditie Robinson, Een huis vol emigreert, We zijn er bijna, Mr Frank Visser doet uitspraak, en Bed en Breakfast. Vogels van diverse pluimage dus.
Van een aantal programma’s is bekend dat er kleinere of grotere ingrepen vanuit de regie worden gedaan om de kijkcijfers op peil te houden. Het is een probleem dat snel kan optreden bij reality programma’s. Met sturende regie en montage kan de ‘werkelijkheid’ die zogenaamd wordt getoond, wel degelijk omslaan naar bedrog.
.gif)
