Stalin liet op de Coolsingel Oekraïense nationalist doden
Afgelopen donderdag waaide de Oekraïense vlag van het stadhuis op de Coolsingel. Dat was niet de enige plek waar dit dundoek gehesen is. In heel Nederland waren ze de volgende dag al uitverkocht en de Vlaggencentrale in Dockum maakt dit weekend ongetwijfeld overuren om aan de vraag te kunnen voldoen.
De gedachten gaan daarbij uit naar de vorige keer dat het conflict tussen Moskou en Oekraïense nationalisten de Coolsingel bereikte. Dat was op 23 mei 1938, precies om kwart over twaalf. Toen ging voor de tapijtenzaak van Con en Verdonk een bom af die de drager onmiddellijk doodde, terwijl enkele passanten ernstig werden gewond. Het was een schokkende gebeurtenissen waarvan de echo door het hele land klonk. Bomaanslagen, daarover las men in de jaren dertig van de vorige eeuw net als nu bijna dagelijks in de krant maar het waren toch gebeurtenissen die elders plaats vonden. In Oost-Europa bijvoorbeeld waar je nog terroristen had en allerlei radicale clubjes die met geweld en aanslagen probeerden hun nationalistische doelen te verwezenlijken.
Het duurde ongeveer een week voordat de politie de ware achtergrond van de aanslag wist te ontdekken. De Telegraaf en niet het Nieuwsblad, het Dagblad van Rotterdam of de Maasbode kwam met de meest spectaculaire berichtgeving. Het slachtoffer van de aanslag was de Oekraïense nationalist Jevhen Konovalets, de dader een Sovjetspion in dienst van Stalin.
Hoe zullen we nu verder gaan om hier helderheid te scheppen? De grenzen tussen Polen en de Sovjet Unie liepen voor de Tweede Wereldoorlog heel anders dan nu. Lviv lag in Polen en een ontevreden Oekraïense minderheid baarde de regering in Warschau heel wat zorgen. Stalin hield zijn stuk van de Oekraïne – een deelrepubliek van de Sovjet Unie – scherp in de gaten. De boeren daar hadden zich met hand en tand verzet tegen de afgedwongen collectivisatie van de landbouw. Daarom was door de communisten bewust een afschuwelijke hongersnood veroorzaakt. De Oekraïners hadden veel reden het regime van Stalin te haten.
In dit troebele water trachtten tal van extreem nationalistische clubjes te vissen. Jevgen Konovalets gaf leiding aan een clubje fanatiekelingen, zich noemende de Oekraïense Militaire Organisatie. Zij streefden een onafhankelijke republiek na, die tot stand gebracht moest worden met hulp van nazi-Duitsland. In Berlijn gebruikte Konovalets een persbureau als dekmantel voor zijn activiteiten. Hij werkte ook met verschillende namen. Vandaar dat het de Rotterdamse politie een paar dagen kostte om zijn werkelijke identiteit vast te stellen. De echte naam van de Sovjetspion was Pavel Soedoplatov. Hij deed zich voor als een geestverwant en gaf Konovalets na een gesprek een doos chocolaatjes cadeau. Daarin zat een tijdbom.
Na deze meesterproef kreeg Soedoplatov van Stalin de opdracht in Mexico de moord op Trotski te organiseren, een taak die hij eveneens met succes volbracht.
Soedoplatov werd een vertrouweling van Stalins opperspion Lavrenti Beria. Hij is in diens val meegesleept, ontkwam aan liquidatie maar moest een lange gevangenisstraf uitzitten. In 1968 kwam Soedoplatov vrij. Hij leefde lang genoeg om na de val van de Sovjet Unie samen met zijn zoon een bestseller te schrijven over de praktijk van de sovjetspionage. Het is nog steeds verkrijgbaar. Wie weet heeft Soedoplatov bij de KGB Vladimir Poetin nog wel meegemaakt als jong broekie.
In Lviv hebben ze Konovalets en vergelijkbare figuren een eregraf gegeven. Tijdens de Duitse bezetting gingen veel Oekraïners bij de partizanen maar tegelijk vormden de Duitsers hun midden een speciale SS-divisie, de Galizische no.,1, later omgedoopt tot het Eerste Oekraïense leger. Dit is hun strijdlied.
Het is op zulke noties en herinneringen dat Poetin nu het frame plakt als zou de democratisch gekozen regering van Oekraïne uit nazi's bestaan.
En zo zijn we dan terug bij het heden.
Beluister ook Het Geheugenpaleis, www.praatkast.nl/podcasts/het-geheugenpaleis, de podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis.